Паркот на Жената Борец – За правното во јавниот интерес како креација на демократското фетиширање, крај

Во своето брилијантно дело „Демократија во Америка“, французинот Алексис де Токвил, пред повеќе од 150 години го анализирал американскиот општествен систем, иако негова примарна цел била да се изврши анализа на казнениот систем и казнено-поправните домови во САД. Како што навлегол подлабоко во американскиот систем, тој создал брилијантно дело од политичко-философски аспект во кое обработува теми за навиките и менталитетот на американскиот народ, демократијата, еднаквоста, власта, граѓанските асоцијации, идеите и чувствата на Американците и слично.

Токму во втората книга, Влијанието на чувствата на Американците, Токвил пошироко се осврнува на употребата, потребата и значењето при креирањето на јавните асоцијации во граѓанскиот живот на Американците. Тој ќе заклучи дека американците од сите возрасти, сите слоеви и диспозиции, константно формираат асоцијации, и тоа не само комерцијални и мануфактурни (производни) компании, туку истите ги формираат за да изградат цркви, да приредуваат забави, формираат семинари, печатат книги и слично; а на тој начин пак формираат болници, затвори и училишта.

Алексис де Токвил

Интересна е една згода што ја посведочил Токвил, а при која заклучил дека смислата за ваквото здружување е во нивната потреба за взаемна поддршка; „веднаш штом ќе се пронајдат еден со друг, тие се соединуваат.“ Додека истражувал, Токвил најпрво слушнал, а подоцна и го потврдил тој факт, дека над сто илјади луѓе се собрале во САД за јавно да искажат воздржаност од консумација на алкохолни ликери. Кога прв пат слушнал за веста, за него тоа повеќе претставувало како добра шега отколку како сериозен ангажман. На Токвил воопшто не му било јасно зошто овие темпераментни граѓани не можат да се задоволат со едноставно пиење вода покрај своите огништа, наместо алкохол.  Дури на крај, Токвил, сфатил дека тие сто илјади Американци, се здружиле за да промовираат воздржаност и умереност, бидејќи биле алармирани од прогресијата на пијанство околу нив.

Токвил, понатаму, имајќи в предвид дека ваквата манифестација на американскиот граѓанин е еден непосреден, симболичен израз на слобода, но и осознавајќи го чувството за можна злоупотреба на истата, се запрашал како е можно толку независни луѓе, кои заради причината на промовирање на некаков политички принцип или заради издигнување на определена индивидуа на чело на политичките збиднувања, или при взаемна политичка борба, констатно да не запаѓаат во злоупотреба на слободата? Но и покрај тоа, тој сепак, со една резигинираност заклучува дека „нацијата треба да ја знае цената на благословите и благодетите што ги купила.“

За него, од сите политички ефекти создадени од рамноправноста на постојните услови, љубовта кон независноста (чувството на независност), е знак дека токму таа прва ќе удри  кон пасивните набљудувачи и ќе биде аларм за уплашените; а така, ниту може да се каже дека ваквото алармирање е целосно неоправдано, бидејќи, како што заклучува Токвил, сепак дури и анархијата, во овој случај, зазема поимпресивен аспект во демократските земји, отколку било каде на друго место. Впрочем, оваа комплетна независност, која тие (американците) константно ја уживаат  во однос на нивните рамноправни ближни, и во односите од приватниот живот, има за тенденција да ги причини да гледаат кон сиот авторитет со љубомора која забрзано им го сугерира чувството и убовта кон политчка слобода. И така, како што граѓаните немаат директно влијание еден над друг, се додека врховната моќ на нацијата, која што ги држела сите нив (граѓаните) во нивните однапред утврдени демократско-хиерархиски позиции, не пропадне, би се чинело дека безредието нужно мора веднаш да ја достигне својата теренска превласт, бидејќи секој човек веќе се повлекува во различна насока од онаа „пропишаната“, ткивото на ваквото општество мора нужно одеднаш да се урне.

Но, Токвил, и покрај се, бил убеден дека, при една ваква манифестација на независност, т.е. барање за еднаквост преку покажување на индивидуалност во здружувањето, сепак не носи кон анархија, односно дека анархијата е последниот „зол“ принцип од кој демократијата треба да се плаши. Принципот на еднаквост, според него, раѓа две тенденции: едната која ги води луѓето директно кон „независност“ и која што неочекувано може да ги доведе до анархија; и другата која ги спроведува кон подолгорочен, притаен, но посигурен пат кон ропство (нова форма на слугување и потчинетост).

Ќе дозволите мала дигресија, но токму на вакво „предупредување“ мисли и философот Славој Жижек, каде на едно интервју пред скоро три години, буквално го шокираше новинарот на BBC, кога објаснува дека во секојдневниот живот идеологијата зема се поголем замав, дури при нејзино перцепирање како не-идеологија, имплицира на тоа дека „теоријата брутално, мора да има приоритет!“. Водителот, потоа му се заблагодарува, на што Жижек вели:„ Ви благодарам, и ќе се видиме повторно, било во комунизам, било во пекол.“

Колку и да е индивидуалноста т.е. желбата за еднаквост и тенденцијата за прикажување на демокртијата во вистинско светло, толку повеќе пред очи ни штрчи максимата дека има нешто нелогично во тој едноставен збор „демократија“, а со него и „јавениот интерес“.

Според Џовани Сартори, авторот на книгата „Компаративен уставен инженеринг“, демократијата не може просто да биде власт на народот, бидејќи тоа е само кратенка за целокупниот израз „власт на народот врз народот“. Сартори додава дека вистинската власт е власт која се извршува; значи, како може целиот народ, десетици – стотици илјади, дури и милиони луѓе да извршуваат власт над самите себе?

Дури, тоа повеќе звучи и на тенденцијата во 60-тите, во оние генерации на „Универзитетските револуции“ каде што се говорело дека „вистинската демократија е да се дадат што повеќе овластувања на се поголем број на луѓе, со се повеќе власт.“

Токвил vis-a-vis Сартори, како што рековме, се чини дека предупредил на ваквата тенденција многу одамна: „Тенденцијата на демократијата за еднаквост е онаа која треба внимателно да се разгледа.“ Треба да се поттикнат луѓето да се здружуваат и асоцираат, да бараат што повеќе да бидат дел од јавниот живот, да го креираат, озаконуваат, јавно и на дело да го прикажат суверенитетот што произлегува од граѓанинот, но и дека токму таквата тенденција е онаа која води кон законска потчинетост. Масата бара озаконување и признавање на права и слободи, бара истите да бидат инкорпорирани во законски одредени обврски и права, во вид на нормативни овластувања; масата е власта, па оттука и демократијата како „власт на народот врз народот“.  Во таа трка и борба за поголеми права, за ексклузивно учество во „јавниот живот“, политичката пресметка е неминовна и нужна, па така старото уставно правило на „морална моќ на мнозинството“, кое е основано врз принципот дека „интересите на мнозинството треба да бидат насочени кон оние на малцинството.“ Меѓутоа, како што понатаму велат Токвил и Сартори, токму оваа логика носи проблеми. 

Штрумфови

И токму тука лежи суштината во проблемот со полово-инфертираното скулптурирање на „паркот на жената борец“, фасадирањето на ГТЦ, сечата на паркот пред Хотел Бристол и низа други проблеми од фамозниот проект „Скопје 2014“. Власта на народот е таа која што врз народот наметнува став дека „тоа е она што на народот му треба и му е неопходно“, затоа што ние сме народот (дел од него), и тоа е наша волја и желба. Ваквиот израз на моќ во суштина е сепак дадена власт т.е. овластување на голема маса на луѓе – „вистинска демократија“. Тоа е она корумпираното со оглед да веднаш како контра-тенденцијата се појави групата што собира потписи за заштита на постојната фасада на ГТЦ,како еден друг аспект за заштита на она т.н. јавно. Проблемот е што тие не се вклопуваат во философијата за „власт на народот врз народот!“ Нивната тенденција не е во согласнот со законската и философска логика на народот и јавното т.е. populus et publicum.; со други зборови, оние кои што за изминативе години произлегоа од народот ја и протуркаа народната идеја за барокно фасадирање и полово-инвертирано скулптурирање ја наметнаа идејата дека „ние дојдовме од народот, работиме за народот – ние сме народот!“. Секако критиката овде е допуштена, но таа не е толку меродавна, законот и правото се тие што овде валидни, а токму тие ја допуштаат и озаконуваат ваквата „народна власт“ – „Сѐ се работи врз основ на закон и ништо не смее да биде над законот!“; па така и критиката суштински мора и треба да произлегува оттаму.

Законот како да има добиено човечки наративи, па повеќе наликува како Византиски цар со титула „augustus princeps senates imperator basileus romaion“, и никогаш не греши!

Слично како Французите во времето на старата монархија, кои имале максима дека кралот никогаш не може да згреши, а ако згрешел, вината паѓала на неговите советници. Ваквиот став причинил да покорноста биде премногу лесна, и допуштила интересна амбивалентна појава – истовремено субјектот да се жали и негодува за неправедноста на законот, и истовремено без да престане да го љуби и велича законодавецот.

Секогаш мора да има некој авторитет, како олицетворение на супрематијата на прекорот на возвишениот татко, во чија волја народот има доверба да ги исправи сите сочинети неправди и им ги скрати тешките маките. Нешто како модерна комбинација на Исус спасителот Божји, кој ќе избави од грев и тешки маки, но истовремено ќе биде праведен и строг кога тоа е потребно.

Ова е тенденцијата од која што се плашел Токвил, а на која што предупредуваат денес Жижек и Сартори.

На таков принцип е примерот од чл.20 од Уставот на Р.Македонија, каде на граѓаните им се гарантира слободата на здружување и заштита на нивните политички, социјални, културни и други права и уверувања, додека истовремено, преку величење на овој принцип се доведува во прашање претходно споменатата народна власт!

Уставот и законот се светиња.

Така, во духот на нашава правна тема, во Законот за здруженија на граѓани и фондации од 2010 година, во чл.73, под организации кои вршат дејности од јавен интерес (сетете се претходно на Законот за локална самоуправа, Законот за градот Скопје и општините на градот Скопје) се организации чија дејност се однесува на спроведување на проекти и програми на централно и/или локално ниво, самостојно или во соработка со органите на државната управа и органите на општините, општините на градот Скопје и градот Скопје. Додека, во чл.74, како дел од дејностите од јавен интерес спаѓаат и развој на демократијата, граѓанското општество и човековите права, како и развој на етиката и моралот.

Токму ваквите законски тенденции се како меч со две острици. Од една страна, ја имаме државната власт, која како народен избраник и добар и милостлив татко и застапник на волјата на мнозинството, застанува зад законот првдајќи го неговиот легалитет и легитимитет. Додека од друга страна, постои малцинска група, чија волја бара да биде признаена, сомневајќи се во легалноста на во законот што го наметнува добриот татко. 

Со други зборови, власта на народот – демократијата, е озаконета до највисок степен, и во нашава ситуација предизвикала тенденциите на „демократијата“ за протуркување на овластувањата на голема маса на луѓе како дел од власта (иако тие во суштина само фиктивно се дел од неа), кон смисла на унифицирана волја на мнозинството, претставува врв на формалистичко-законодавната логика, која не само што носи опиеност и слепа покорност кон законот, туку и законски креира форма на „лажно прост негативизам“, кој не ги согледува расположивите алтернативи. 

Демократска инверзија

Нашиот Устав во чл.70 ст.3 забранува насилно уривање на уставниот поредок.

Сетете се само на настаните на плоштадот Македонија во 2009 година каде малата група на студенти по архитектура беше физички потисната од илјадна група разгневени граѓани. Кој тоа овде го штитеше јавниот интерес?

Но нештата овде се променија – улогите се променија. Четири години подоцна, групата што сега го брани ГТЦ закаснето се јавува во функција на повторен креатор на реакција и толкување јавната волја, која во 2009-та го искритикува и бараше заштита она автентичното во законскиот принцип за заштита на јавниот интерес, а забораваме дека токму нивната закаснетост во суштина допушти да илјадната разгневена толпа веќе во 2009 година надвладеа во заштита на овој интерес. Сега, токму тие илјадни викачи од 2009-та законски и оправдано молчат пред овие стотина анти-фасадери, кои тогаш беа неоправдано пасивни за сметка на ќотекот што малцинството тогаш го доби. Ваквата лажна простота е врв на законскиот наратив за јавниот интерес и претставува негова најголема инфантилно-инвертирана фетишна перверзија. Амбивалентноста меѓу негодувањето и апсолутниот возвишен татко како во примерот од времето со францускиот народ од апсолутистичката монархија, се чини сеуште ги има своите корени.

Сартори ќе запише: „...Вкупниот резултат на лажната простота, комбинацијата на инфантилна демократија и суров негативизам, значи дека спориот часовник на политиката добива многу удари со стап, но нема јасен совет за тоа како да биде поправен или изменет на подобро.“

Ваквата лажна простота, меѓу другото, е и најголем показател за корумпираност на демократијата. Кога говориме за корумпираност, мислиме на тоа дека ваквите политики (опишани претходно) ја корумпираат демократијата. Така, корупцијата санува корупција само кога службата станува јавна служба (изршувана од избрани функционери и/или граѓански службеници на државата) што им овозможува на граѓаните да ја добиваат бесплатно, ќе рече Макс Вебер. Но при една ваква ситуација често народот, потајно, тлее со недоверба и разочарување кои доведуваат до апатија, до откажување од политиката. Ваквото откажување од политиката кое од 1991 година кај нас, па до денес зема сѐ поголем замав, воопшто не е пасивно туку е активно партиципирано и одмазничко.

Сетете се на новите момци што кај нас се на власт од 2006 година. Тоа се истите тие момци кои апатично и разочарано, но одмазнички тлееја во периодот од 1991 до 2006 година. Во нивните редови дури има и играчи кои биле политички активни во тој период, па од некое разочарување се повлекле, за денес повторно да проникнат. И секако, додека апатичниот ја креира политиката премногу лесна, активно одмазнички настроениот граѓанин ја прави премногу тешка. Не треба да гаиме никакви илузии, ваквата тенденција е актуелна до ден денес и истата е со забрзано темпо. Таа секојдневно го креира јавното мислење и го застапува јавниот интерес.

Навистина е тешко да се дефинира јавниот интерес, со оглед да овој термин седи на две столици, философскиот и правниот. Додека оној правниот секогаш бил дел од сферата на „jus publicum“, оној философскиот тенденциозно се впикувал кон формализмот на „jus publicum“, барајќи само моментално законско признавање на новонастанатите потреби. Денес тој претставува апстракцијата наречена „волја на граѓанинот“, која бара заштита на еднакво апстракните слободи, интереси, обврски и права од сферата на јавното, но и приватното право, а во смисла на активен граѓанин (или група – организирано) и заштита на истите тие права, во дејности од локално и/или централно значење, од органите на државната власт или/и од локалните власти, кои дејности, права и обврски се утврдени со закон.

Во тој контекст, а имајќи го в предвид нашето излагање, „Паркот на Жената Борец  - Фетишот во националниот митос како врв на сексуално инфантилната инверзија“, каде непрепознавањето на потребите на сопственото либидо (повторното голтање на запалената фројдова цигара – заменетиот повторен фетиш), кое веќе создало сопствена нарација и ја задоволила својата нагонска содржина, а сега непрепознавајќи и непризнавајќи го истото, инфантилно го навраќаме кон фетишна сексуално-инвертирана онанија, а која доведува до психо-патолошки кризи, заклучивме дека таквата настроеност веќе почнува да создава сериозни проблеми.

Тенденцијата во инвертираноста на објектот во „Паркот на жената борец“ ја задира и тенденцијата за патолошко пореметување на „интересот“ во сферата на „јавното“. Јавното во себе по дифолт го подразбира интересот, затоа што тој во својата суштина, како што видовме, произлегува од граѓаните. Но, овде, постои и една инвертираност во смисла на интересот. Објектот не е само физичката претстава на Паркот Жена, неговата сексуално полова промена, туку овде станува збор за волјата, желбата, која е претставена како законски израз на граѓанскиот субјективитет на целиот народ. Овде станува збор за демократската волја на власта на народот за народот, со исклучок на тоа што наместо зборот „над“, е ставен зборот „за“. Како што споменавме погоре, токму ваквите идеолошки т.е. не-идеолошки кованици предизвикуваат проблеми. Секако, треба да ни биде јасно дека не постои чиста идеологија, но исто така и не постои тотална дезидеологизација (нешто за што се надевам дека во понатамошните расправи ќе обрнеме поголемо внимание). Како што вели Жижек, „Теоријата, брутално мора да има приоритет.“ Но не заради потребите на идеологијата, во смисла да самата теорија да биде перцепирана како идеолошка, односно да произлегува од идеологијата за идеологијата, туку сосема спротивното, да од теоријата произлезе идејна смисла.

Токму ова била клучната дилема на Токвил, кога споменува дека анархијата не е злото од кое треба демократијата да се плаши, туку самата потчинетост на демократијата за нејзино институционализирање и взаконување, кое води до ропство. Перверзијата лежи во фактот дека денес се добива впечаток дека љубовта кон демократијата, еднаквоста, слободата и независноста (наративи на кои Токвил предупредил) како да претставуваат сексуален чин со непосакуваниот партнер, претставен како посакуван и вистински, и неопходен за креирање на колективното чувство за единство, слобода и демократичност при манифестирање на нагонот за задоволување на истите. И секако, овде не се работи за никакви права, тие се параван за нагонот, законска рамка за идентификување на субјективната волја, позади онаа на колективот. Тука лежи и духот во максимата „Да се даде поголемо овластување на се поголем луѓе“. Мајката нема еден татко – маж, туку има повеќе, тоа се нејзините синови, а „вистинскиот татко“ е таму некаде, оној отфрлениот и убиениот, како што Ѕевс, го убива Хронос и ги ослободува браќата Посејдон и Хад, за вечно да владеат со народот. Односно, како еврејскиот народ симболично го убива Мојсеј (т.е. Тут Мозес – види подетално во Фројдовата „Мојсеј и Монотеизам), за потоа преку Исус да го овоплоти божјото во широките народни маси, искупувајќи ги од причинетиот грев.

Сосема слично е и во Паркот на жената борец, каде „македонските синови“ се овоплотени во нарацијата за возвишениот „македонски татко“ (кој патем речено сеуште е непознат иако неговото својство на „вечен лидер“ и „апсолут“ идеолошки провејува; тој не е Александар, иако постои таква тенденција, туку од него е земен само архетип за целосната идеолошка структура на овој имагинарен лик) пред кого треба да се искупиме за причинетиот грев, што ете, со текот на времето сме ја запоставиле, па дури и отфрлиле неговата природа.

Секако, во време на психо-политичка апатија, и одмаздата е слатка, па единствен начин како би се задоволил нагонот е преку наоѓање содржина во минати нарации, кои ќе го задоволат единствено веќе задоволеното како симбол на, условно речено, насилно заборавеното, кое претставува привиден објект, но не и вистински. Ваквото фикциско онанирање не е само инстант задоволство, туку комплетна замена за објектот, при што истиот се нуди како чувство на идентификација за колективот со остатокот од заедницата, а неговата природа е инвертирана.

И токму тоа е она грдото во јавниот интерес. Неговата правна рамка е философски заменета и претставена на ниво на закон кој се „обожува“. Токму заради тоа и обете страни, поддржувачите на фасадизацијата и оние против, не можат да ја согледаат суштината на проблемот. Исто како нашите добри пријатели Византијците; Западот никогаш не успеал да го разбере и разреши проблемот на иконоборството, со оглед на различната идејна природа на Источната и Западната црква: „...иконите се корисни, не треба да бидат предмет на култ, т.е. не смеат да се уништуваат, додека пак, ни да се почитуваат...“ И обете страни создаваат фетиш од законот. Првите за да го протуркаат својот нагон како израз на волја на колективот, додека вторите прку заштита на веќе задоволениот нагон, како недефинирана колективна волја. 

Демократскиот тотем, колективна манифестација на јавниот интерс - персонифицирана волја на возвишениот народен татко (Сцена од ТВ серијата „Ханибал“)

Оттука и негуодното не е јавниот интерес, per se, туку она грдото и исплукано чувство на надменост да се претставиме како дел од нешто, над нешто (објект/субјект), вешто криеме, со него си поигруваме и сето тоа во име на нашата перверзна и корумпирана замисла за „јавното“ во нашиот интерес, но никогаш обратното.

Се чини дека Токвил бил во право за предупредувањата, па може слободно да заклучиме дека ние веќе робуваме на законите. Во меѓувреме, апатијата, како симптом, е составен дел од заболениот организам.

За крај ќе се вратиме на самиот почеток.

Земјотресот во Скопје од 26.07.1963 година, во 05 часот и 17 минути, уништи речиси 80% од градот. Во него околу 1070 луѓе ги загубија животите, илјадници повредени останаа без покрив над главата и илјадници други беа раселени. Но Скопје се изгради и крена од амбисот, во неговата борба да заживее слободно, изградено од македонската, југословенската и светската солидарност.

Денес, нам ни е потребна нова катастрофа повеќе од било кога.

„...Ако луѓето имаат за цел да останат цивилизирани или да постанат такви, уметноста на асоцирањето мора да расне и да се унапредува во ист сооднос во кој еднаквоста на условите е зголемена. …“

Алексис де Токвил – „Democracy in America“

Паркот на Жената Борец – За правното во јавниот интерес како креација на демократското фетиширање, дел 3

Сенсот за волјата на народот и неговата улога како движечки фактор во креирањето на условите, приликите, со законите (leges) и манифестацијата на волјата (plebiscita) е речиси општа практика во повеќето Устави во светот.

privatum vs publicum

Францускиот Устав од 03.06.1958 година, во својата преамбула, која е сосем кратка, и формално правно гледано иако секогаш се наоѓа на чело на Уставниот текст, таа не е составен дел од истиот. Но она што е клучно за неа е што во овој Устав таа, покрај својот декларативен и конститутивен карактер, има и нормативна природа, бидејќи е содржана една правна норма, чл.1.

Во самиот ненормативен текст таа се повикува на Декларацијата од 1789 година, пошироката преамбула од Уставот од 1946 година и правата и должностите од Повелбата за животната средина од 2004 година. Понатаму, сите овие акти ги поврзува принципот на самоопределување на народите како општ израз на идеалот за слобода, еднаквост и братство, создадени за заедничка цел за нивен демократски развој.

Со оглед да оваа преамбула, најпрво, се повикува на Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот од 1789 година, вреди да се напомене дека во неа, стои дека:

 „Претставниците на народот на Франција, здружени во Националното собрание, сметајќи дека незнаењето, негрижата  или презирањето на човековите права се вистинските причини за јавната несреќа и корумпираноста на Власта, се договориле да ги состават во свечена декларација овие природни, неизбришливи и неотуѓиви права...“;

со што дава карактер на поврзување на волјата на народот и нивните права како извор на власта. Понатаму, како едно од тие права стои дека:

„Правото е израз на волјата на заедницата. Сите граѓани имаат право да се согласат, било персонално или преку нивни претставници во неговото формирање.“

Она што е интересно е дека во Декларацијата, од чл.12 до чл.16 се предвидени права и обврски што се однесуваат на заштита на правата на човекот и граѓанинот. Тука е предвидено да биде дозволена употребата на јавна сила како би се обезбедила безбедност на правата и дека таа сила се употребува само за бенефит на граѓаните и заедницата, но не и за бенефит на лицата кои ја манифестираат. Секоја заедница има право да бара од нејзните претставници сметка за сработеното и дека секоја заедница каде што не е обезбедена поделба на власта и заштита на правата, сака Устав. Интересен е и чл. 1 од декларацијата, каде:

„Луѓето се родени слободно и секогаш продолжуваат да живеат слободно и еднакво, почитувајќи ги своите права. Граѓанските разлики (ограничувања), според тоа, можат да бидат востановени само врз основа на јавна корист.“

Преамбулата од Уставот од 1946 година, кој исто така се повикува на Декларацијата од 1789 година, во едно од таксативно наведените права стои дека:

„Секој човек може да ги брани своите права и своите интереси преку синдикално здружување и да пристапи кон синдикатот што ќе го избере.“

Вака конструиран, Францускиот Устав, гледа кон граѓанинот како активно битие. Не само како субјект или маса, од кого/која извираат права, па преку тие права на легален начин да се даде легитимитет на моќта на управувачите, туку гледа на него и како главен креативен фактор на правната норма и правата. Граѓанинот не е само дел од јавното, тој е јавното, а истото постои за да го обезбеди и гарантира приватното (интересот). Овде интересот не е гола форма, ниту засебна интимна сфера која само индивидуално бара заштита во когнициска постапка, туку тоа бара да биде признаено како еквивалент на јавното. Нешто што нашите Плебејци го оствариле преку „lex hortensia“.

Во сличен дух е и Уставот на Република Италија од 01.01.1948 година. Таму во Основните начела, поточно во чл.2 стои дека:

 „Републиката ги признава и гарантира неповредливите права на човекот, било како поединец, било како член на општествение организации, во кои се развива неговата личност, и го бара исполнувањето на неотповикливите должности на политичка, економска и општествена солидарност.“

Во чл.3 ст.2 од истиот е предвидено:

„Задача на Републиката е да ги отстрани препреките во економскиот  и општествениот поредок кои ја ограничуваат слободата и еднаквоста на граѓаните, го спречуваат полниот развој на човековата личност и вистинското учество на сите работни луѓе во политичкото, економското и општественото уредување на земјата.“

Овде често се среќава и терминот „личност“, кој што е поширок од оној „граѓанскиот“, и има за цел да фрли едно светло кон засебноста и важноста на поимот граѓанин и неговиот интерес. Личноста т.е. човековата личност, овде не се сфаќа како нешто од кое произлегува човековиот морален и физички интегритет, со оглед да самиот Италијански Устав веќе засебно говори за овие поими во чл.13, во глава I кај Граѓанските односи, каде ја опишува „личната слобода“. Овде тој, под човекова личност подразбира фундамент кој го создал поимот на граѓанинот и имал интерес за тоа, како израз на неговата човекова природа и потреба за тоа.

Оттука, не е ни чудо што Италијанскиот Уставотворец вовел одредба (чл.48 ст. 1) во кој Јавните службеници се исклучиво во служба на нацијата, како потесен поим на креција на човековата личност во граѓанинот. Папочната врвца меѓу интересот на граѓанинот и јавната власт е непрекината.

сегменти од човековата зоон-политикон

Меѓутоа, во сета оваа уставно-правна терминологија и цивилистика има еден проблем што предизвикува страшна збрка. 

Принципот на граѓански суверенитет, односно легалитет и легитимитет, како и принципот на поделба на власта на извршна, законодавна и судска, во нашето право, се заснова на следнава правна формулација: „Граѓанскиот суверенитет извира од граѓаните и ним им припаѓа, па како такви тие ја остваруваат власта на демократски избори, лично или преку нивни претставници (делегираат дел од својата волја и моќ) за некој од нив да го претставува нивниот интерес во Парламентот (Собранието), кое патем избира Влада (извршна власт), а кои што истите тие се оние што биле од редот на народот (populus) и кои што, со оглед дека се дел од народот, тие се интересот и волјата на народот, стапуваат во сферата на јавното и ги носат законите (leges) и правилата кои што важат и ги обврзуваат сите – erga omnes tangit.“ Нивните највисоки функции, оние на министрите, пратениците во законодавниот дом и претседателот на државата пак уживаат имунитет, и не можат да бидат повикани за кривична одговорност или да бидат притворени за искажано мислење или за гласање освен ако не се затечени во вршење на кривично дело за кое е пропишана казна затвор во траење од најмалку пет години,. За имунитетот на Премиерот и министрите одлучува Собранието, додека за Претседателот на Државата одлучува Уставниот суд со двотретинско мнозинство. 

Одеднаш овде нештата изгледаат како во стариот Рим. Повторно имаме „Она што ќе одлучи Принцепсот има сила на закон (...quiquid Principi placuit legis habet vigorem…)“.

Дури и граѓанската иницијатива и референдумот, како извори на непосредно изјаснување на граѓаните не се можни ако по нивното изјаснување, Собранието како законодавен орган, советите на општините, градот Скопје  и општините во градот Скопје претходно не ја разгледаат иницијативата т.е. резултатите од референдумот. И овде се чини дека „Плебисцитот е она што плебсот (плебејците) го заповедаат и одредуваат – Plebiscitum est quod plebs jubet atque constitut“ е во сила, со оглед да овие извори на непосредно изјаснување имаат правна сила само за граѓаните.

Во нашето право, јавниот интерес не е нешто што е волја и интерес на граѓанинот, што произлегува од него, туку тоа е израз на волја и моќ доверена на јавните органи на државната власт, чиј мандат произлегува од граѓаните, и кој што интерес е утврден со закон во рамките и потребите на тој закон.

Така Законот за општа управна постапка (ЗОУП), како и Законот за управни спорови (ЗУС) експлицитно не го дефинираат и одредуваат поимот на јавен интерес, туку за нив јавен интерс е само со закон утврден јавен интерес кој може да биде релевантен за употреба во управната постапка во еден конкретен случај. Според тоа, јавниот интерес кој е релевантен во управната постапка ќе се утврдува само во рамките на законот (дали постои или не), на начин што органот на управата не е тој што го „признава“ или дава некое право, туку тоа е законот. Органот само ја утврдува правно-фактичката состојба, односно дали тоа се поклопува со законот.

Според ЗОУП, смислата на начелото на заштита на јавниот интерес, чл.5 ст.1, органот што ја води постапката не може да ја олеснува постапката напсроти другите учесници во истата, ниту на штета на јавниот интерес, и обратното, не смее да ја отежнува положбата на странката во управната постапка повеќе отколку што е тоа потребно, за да го заштити јавниот интерес.

Законот за Управни спорови (ЗУС), ја следи истата логика, со таа разлика што фрла светло кон сенката на она што претставува „јавно“ во нашето право. За овој закон, во сферата на јавен интерес спаѓаат договорите за јавни набавки кои се од јавен интерес и за секој договор во кој една од страните е државен орган, организација со јавни овластувања, јавно претпријатие, општината и градот Скопје, склучен од јавен интерес или заради вршење јавна служба (јавни договори) – чл.2 ст.1.

Да се вратиме за момент, на почетокот од нашата расправа. Како законот за локална самоуправа , за Градот Скопје и општините на Градот Скопје го регулираат јавниот интерес? Според смислата на овие одредби, а и погоре споменатите одредби од ЗОУП, односно ЗУС, јавен интерес се работите кои што се од локално значење за општината, кои како надлежности, утврдени со закон, се во промет на управни договори. Оттука, врз основ на ЗУС, право за поведување на управен спор има секое физичко и правно лице, ако смета дека со управниот акт му е повредено некое право или непосреден интерес заснован врз закон (во овој случај надлежностите на општината како јавен интерес утврден со закон). Управен спор може да поведе и Државниот правобранител на Република Македонија, кога со управен акт или со договор се повредени законот или јавниот интеес, односно органот што го застапува според закон (во овој случај, повторно,надлежностите на општината како јавен интерес склучен со управен договор а утврден врз основ на закон).

Во Законот пак за здруженија и фондации од 16.04.2010 година, пак во чл.3 ст.1 т.16 предвидува дека „организација со стастус од јавен интерес е организација која се стекнала со статус на организација од јавен интерес во согласност со овој закон“, односно, повикувајќи се на чл.73, од истиот закон, стои дека:„Организациите можат да се стекнат со статус од јавен интерес ако вршат дејности од јавен интерес, спроведување на програми и проекти на централно и/или локално ниво, самостојно или во соработка со органите на државната управа и органите на општините, општините во градот Скопје и градот Скопје, како и користење на финансиски средства за реализација на активностите.“

Под дејности од јавен интерес, во смисла на овој закон (дел од нив, според чл.74) се развој на демократијата, граѓанското општество и човековите права, развој на етиката и моралот, друга дејност од јавен интерес определен со овој закон или со друг закон.

Зар е можно во овој закон да спротивност со погоре споменатите закони од Локалната самоуправа? Најнакрај, зар е можно повторно да се провлекува тоа супсидијарно значење на надлежностите и овде, со оглед да е ревносно напоменато во чл.73 дека: „... спроведување на програми и проекти на централно и/или локално ниво, самостојно или во соработка со органите на државната управа и органите на општините, општините во градот Скопје и градот Скопје...“?

И уште еднаш да се вратиме на почетокот од нашава расправа.

Нели во законите за Локална самоуправа и градот Скопје и општините во градот Скопје, како и Законот за организација и работа на органите на државната управа, постоеше одредба за супсидијарност и делегирана надлежност? При еден ваков управен договор, овие управни и локални органи, чиј тоа јавен интеерс застапуваат и уредуваат со договор? На граѓаните, на општината, државата, законот? Дали постои можност за утврдување одговорност и под каква тоа одговорност ќе подлегнат овие органи заради евентуално супсидијарно ненадлежно склучување на управен договор? Знаеме дека во управната постапка постојат вонредно правни лекови за поништување и укинување на решение по право на надзор,укинување и менување на правосилно решение со согласност или по барање на странката, вонредно укинување на решение и огласување на решение за ништовно, но тоа се однесува на решение во управна постапка. Но дали овде, при една ваква нејасна ситуација на супсидијарност, станува збор и за овој проблем во управната постапка, или конкретно само за управните договори? Законодавецот овде не е доволно јасен.

Нештата не се навистина онакви какви што изгледаат, зарем не? 

Прашање: „Кој е јавниот татко?“

Нашето законодавство, но и нашиот Устав, немаат претстава за тоа што е граѓанин, што е државна власт, а што јавен интерес. Овие поими, покрај нивното декларативно и формалистичко значење, немаат никаква друга правна основа.

За ова, Римскиот правник Лукрециј со право заклучил:

„Поточно, човечкиот род е веќе изморен од управата со сила, се оттргнал од непријателството и сам под законот би се предал и подјармил доброволно, па макар и под сонцето да живее праведно.“

Важно е да се потсетиме на настаните за фасадирање на Градскиот Трговски Центар во Скопје. Гледајќи ја опсежно опфатената правна регулација, сосема е јасно дека напорите на групата за заштита на постојната фасада на ГТЦ е јалова. Јалова не во поглед на нивната потреба да го заштитат она со кое тие се идентификуваат, интимно го сметаат за свое, и преку него се сметаат за составен дел од тоа т.н. „јавно“, проблемот е што тежиштето на нивната битка треба да се помести. Имено, државата, т.е. органите на управата, општините, Собранието, веќе го имаат озаконето она што според закон претставува јавен интерес, од гледиште за државата, како интерес за граѓаните. Но интересот на овие граѓани е поголем и се наоѓа надвор од оковите на легислативата, па според тоа, треба да се бара признавање и озаконување на овој потесен, интимен дел од приватното(jus privatum), кон поширокиот – јавното (jus publicum). Истото треба да се стори и со промена на односот и позицијата на граѓанинот, како централна и креативна личност во општеството, за сметка на онаа декларативно-формалната. За тоа се потребни опсежни напори. Не е доволно државата да се јавува како заштитник на правата на граѓаните, таа да одредува преку реклами и кампања што на граѓанинот му треба, што е од јавен интерес, кои се неговите права и слично, граѓанинот е тој што треба да знае што да бара од државата, со оглед да тој ја формирал и тој поставил таа власт да го претставува него, неговата волја. Тој треба да одредува каква ќе биде политиката на Органите на Управата. Доколку, волјата на Власта се издигне над уставната смисла за граѓанинот, и таа во негово име ги одредува неговите цели, насоки и потреби, тогаш граѓанинот е исто што и голата форма на populus во SPQR, односно Res Publica во овластувањата на Власта т.е. Принцепсот. На жалост денес тоа и се случува, без оглед на тоа што заштитниците на фасадата на ГТЦ симболично и закането протестираа. Жалам што многумина од Вас ќе се разочараат, и можеби ова ќе звучи конзервативно, но токму овие протестанти се оние кои што сервилно се однесуваат спрема Органите на управата, како и сите граѓани впрочем, со тоа што бараат од државата, како израз на авторитет и моќ, да ги решава нивните проблеми, наместо да бидат активен учесник во креирањето на решенијата.  

Без оглед на фактот што Римското право било во рацете на робовладетелите, т.е. принцепсот, сепак движечка сила била креацијата на „leges“ при ново настаната состојба.

Во понатамошната расправа од корист би ни бил еден мошне интересен правен проблем од областа на стварното право, кој се однесува на сегмент од поделбата на стварите „res“ во Стариот Рим.

Една од многуте поделби на римското право, поконкретно на правото што се однесувало на стварите (Jus quod ad res pertinent) е поделбата на стварите во приватна сопственост и надвор од приватна стопственост. Ваквата поделба, впрочем, е прифатена и во модерното право, секако со мали измени.

Така, стварите кои биле неспособни за приватно присвојување (res extra patrimonium) се делеле на „res extra patrimonium divini juris“ и „humani juris“, односно на ствари неспособни за приватно присвојување по прописите на божественото и оние по прописите на човечкото право.

Првите биле „res sacrae“ или ствари посветени на боговите, а во која група влегувале храмовите, приборот за обожување на култот и преостанатиот инвентар. Во нив, исто така влегувале и „res religiosae“ и „res sanctae“. Res religiosae биле посветени на боговите на предците (маните), а „res sanctae“, или ствари наменети за одбрана на градот (градски ѕидови и врати), иако влегувале меѓу стварите посветени на боговите, на извесен начин биле изедначени со нив.

Вторите, стварите неспособни за приватно присвојување по човечкото право (humani juris), биле: res publicae, res universitatis и res communes omnium.

Res publicae, или јавни ствари, биле ствари неопходни за функционирање на државата и за одвивање на општествениот живот меѓу граѓаните, а тука спаѓале, јавните реки (flumina), јавните патишта (viae consulares et pretorae), пристаништата (portus), јавната пошта (cursus publicus), јавните плоштади, паркови, бањи, стадиони и слично.

Res universitatis во суштина биле исти како јавните ствари, но се однесувале и служеле за вршење на основните задачи на разните самоуправни единици. Треба да се има во предвид дека овде, под самоуправни, нема никаква врска со денешното поимање за тој збор, било да е во поглед на правната смисла за локална самоуправа, било да е под социјалистичка смисла на зборот самоуправа. Старите Римјани воопшто немале таков израз, ниту пак разбирале такво нешто како самоуправа. Во нивна смисла на нашиов модерен термин, разни самоуправни единици, се подразбира начинот на организација и функционирање на Римската државна управа, магистратурата, сенатот, комициите, и слично, како и „титуларите“ кои управувале со нив, како што претходно спомнавме, врз основа на временски мандат и bona fide услуга (која подоцна рековме дека се наплаќала). Така, секаков еквивалент на она тогаш со ова денес е јалов и бесмислен. Оттука, и терминот самоуправа – selfgovernance, само служи за да ги подведе под еден чадор односите на римските државни службеници и управа, наместо да се служиме со мноштвото нивни изрази.

Res communes omnium или ствари заеднички за сите луѓе, биле оние предмети кои по својата суштина или по обемот во кој се наоѓаат во природата не претставувале ствари погодни за присвојување.

Улпијан во својата „Libro sexagesimo octavo et edictum“ ќе запише:

„Поради тоа јавните простори служат за потребите на приватници, и тоа како сопственост на државата (градот), а не како сопственост на секој поединец, бидејќи ние тука толку права остваруваме колку било кој друг има можност да спречи. Поради тоа, во случај кога нешто би се градело на јавен простор, што на приватник би можело да му нанесе штета, тоа може да се тужи со прохибиторен интердикт, впрочем поради тоа овој интердикт е и воведен.“

Оттука, во Римското право, индердиктите, како вид на вонредни средства за заштита на субјективните права, биле кратки налози кои надлежните магистрати по барање на заинтересирантие лица, упатувале кон поединците во цел да засноваат нови или кон целта да ги зачуваат постојните, или да ги воспостават нарушените правни односи. Така, постоеле прохибиторни, реститутивни и егзибиторни интердикти. Првите биле интердикти со кои се забранувала секоја насилна промена на постојните односи меѓу одредени лица, вторите биле интердикти со кои се наредувало воспоставување на претходните односи, доколку истите биле противправно нарушени. Со третите се наредувало да се воспостави нов однос, доколку за таков однос имало правен однос.

Токму ова е отсутното при барањето за заштита на ГТЦ од „фасадирање“, а како потреба за сфаќање и заштита на јавниот интерес. Истото важи и за закаснетите реакции за градскиот Плоштад, Паркот на Жената Борец, „Барокот“, како и за било кој друг објект или скулптура, а кој не е во согласност со постојното, за нас еволуирано, гледиште за тоа што претставува јавниот интерес. Смислата, потребата и духот на новите односи треба да биде интердикторна – во духот на Римските интердикти.

Прашање од граѓаните

Она што е најинтересно лежи токму во фактот дека ваквата практика на употреба на јавниот интерес постојано се повторува, а пасивноста околу обидот да се стори нешто останува вечен непријател на општествено-правната динамика која како да ја има подзаборавено својата секојдневна улога. Велиме употреба, а не злоупотреба токму поради правниот факт што погоре го спомнавме за тоа како е уреден поимот јавен интерес во нашето законодавство и кој ревносно се применува.

Да појасниме, во раните утрински часови, на петти август 2013 година, на парцелата во паркчето и скверот кај Хотелот „Бристол“, во строгиот центар на градот, со асистенција на полицијата се изврши планирана сеча на дрвата од паркот. Сечата беше извршена за да се ослободи парцелата за изградба на новата „барокна“ зграда за администрацијата на Советот за радиодифузија.  По низата реакции и негодувања на локалните жители, се појави градоначалникот на општина Центар кој рече дека градежните дозволи се издадени уште од времето на претходната општинска власт, па така ниту евентуалното ставање надвор од сила на урбанистичкиот план нема да ги запре проектите. 

Од друга страна, пак, директорот на Владината служба која требала да избере фирма која што ќе го изгради објектот на таа парцела, изјавил дека се е регуларно и чисто, и дека веќе од поодамна имаат обезбедено градежна дозвола, па така и не постои причина да не ја тераат постапката за реализација на проектот, бидејќи не постои ниту една објективна причина таа да се прекине.

Со иста реторика беше и портпаролот на Владата на Р.Македонија кој изјави дека:

„За изградба на објектот на советот за радиодифузија на парцелата на хотелот „Бристол“ се запазени сите процедури во согласност со постојните зкони. Сите дејства, сите процеси, сите процедури во врска со уредувањето на градежното земјиште и подготовката за градба во централното градско подрачје се и ќе се извршуваат во согласност со законите. Тоа е законско право, но истовремено и законска обврска за секоја институција независно дали е локална или централна.“

Пред „Хотел Бристол“ - синоним кај „старите скопјени“ за вечен курварлук

Понатаму тој додаде дека, според Владата, постои и економска оправданост за изградба на новиот објект за Советот за радиодифузија, односно дека за изминативе 10 години, Советот, за кирија има исплатено 3 милиони евра, а со реализација, истиот ќе се лиши од дополнителни трошоци, па така гледано долгорочно, изградбата на административниот објект е повеќе од оправдана.

Колку и да звучи смешна цифрата од „3 милиони евра“ за период од десет години, треба да сфатиме дека овде воопшто за тоа не станува збор. Следејќи ја правната логика на нашето законодавство, опишана претходно, треба пред очи да ни биде фактот дека јавниот интерес е категорија дефинирана исклучиво во полза на државната власт. Нешто што е сосема децидно запишано и во претходно цитираната глава III од Турскиот Устав. Оттука, јавниот интерес претставува интерес на локалната и целата држвна заедница, која заштитува одреден интерес утврден со закон, и е заштитен од страна на централната и локалната власт. Во тој дух е и нашата управно-правна теорија, која погоре ја споменавме, а децидно вели дека „органот на управта не е тој кој го признава или го дава тоа право, туку тоа е законот, па така јавниот интерес, кој е релевантен во управната постапка, ќе се утврдува само во рамките на законот.“ Според чл.5 ст.3 од Законот за Општа управна постапка, јавен интерес е и граѓаните да ги остваруваат своите права и правни интереси, должност им е на управните органи да ги предупредуваат  за можноста да остварат одредени права и во оние случаи кога тие за тоа и не знаат. Секако, сето ова врз основа на закон, и под капа на централната и локалната власт, таа одредува што е јавен интерес и што точно граѓанинот може, т.е. не може да заштити во доменот на законската формулација на јавен интерес.

Жалам што повторно ќе се разочарате сите Вие, но недостатокот овде не лежи во „злоупотребата на законот т.е. правото“, туку во недостатокот на информираност и волја да се иницира промена т.е. впишување на новонастаната правно-општествена состојба во постојното законодавство. Централна фигура за тоа е токму граѓанинот, тој е оној што треба истото нужно да го бара, а не државата. Неуспехот на критицизмот т.е. закаснетата критика за сиот проект „Скопје 2014“, па и во скорешните кастрења на дрвја и узурпација на паркчиња во централното градско подрачје се резултат на општата грѓанска незаинтересираност и неинформираност да бидат во фокус на јавниот интерес и негова движечка сила. Општествено-правната динамика во граѓанското општество подразбира да граѓанинот бара да биде дел од „јавното“, т.е. неговото „приватно“ постане дел од јавното – општото добро, нешто што на нашето законодавство и уставно-правна смисла очајно им треба, но за жал преовладува законскиот формализам на централната и локалната власт.

300-те „спартанци“ наспроти 10-мината ѓраѓани 

Интермецо

„Отсекогаш била важна интеракцијата. Се чини дека таа е онаа, на почетокот, несвесна нишка што недостасува, да ги објасни прашањата зошто и како човекот се симнал од дрвото и започнал да чекори, излегол од пештерата, го направил првото копје, насликал првата слика, го сфатил значењето на сексуалното задоволство…

Истите принципи важат и денес, преку интеракцијата меѓу сите нас, групно или индивидуално (значењето на нашите емоции), и творбите што ги создаваме, филмот, сликарството, фотографијата, литературата, општествените норми.

Како правник, сметам дека Правото и правната наука се врвот на организираната општествена интеракција. Тие се декадентен климакс на потребата за организација на хаосот при интеракцијата. Декаденцијата во нив се согледа, од една страна, да се наметне како апсолут на организирани правила, и истовремено да се изврши промена врз апсолутот, како потреба да се отфрли притисокот предизвикан од контрола на апсолутот, од друга страна.

Зошто Fearless Meddler?

Причината е едноставна, да се има свое катче.., кое на било каков начин, преку било што, ќе го искористи овој медиум составен од пиксели, и ќе презентира еден светоглед виден од очите на Бестрашниот Сметач.

Пред помалку од една година, овој блог беше отворен на www.blog.mk, како www.meddle.blog.mk, но слабото ажурирање на податоците од страна на администраторите на тој блог портал, придонесе да се префрлат сите податоци на нова страница.
Стариот блог сеуште ќе постои, но на него нема да бидат впишувани нови наслови.

Што е MEDDLE, или кој е MEDDLE?

За оние поупатени во музиката, тоа би било само албум на Пинк Флојд, за други  буквален превод од англиското MEDDLE – сметач, односно „involvement of oneself in a matter without right or invitation; interfere officiously and unwantedly: Stop meddling in my personal life!“ 

FEARLESS, пак е трета песна од албумот MEDDLE на Пинк Флојд која си поигрува со бестрашното во Топлата, Идиотот и Судијата и нивната интеракција со возбудата, стравот и решителноста. 

Идејата на Fearless Meddler, според тоа е, да ги стави македонското право и поединецот (општество) од перспектива на гледач, кои како бестрашни туѓинци сметачи во сопствената секојдневна интеракција константно си противречат.

И сето тоа преку прашањето од истоимената песна, Fearless, „...And who`s the fool who wears the crown?...“ како израз на амбиваленција во посочената противречност.

Оттука и она во песната Echoes од албумот Meddle, „Strangers passing in the street, by chance to separate glances meet, and I am you and what I see is me...“, како желба и надеж за едно приближување на погледите кај македонскиот еквивалент на идиот, судија и толпа. 

Паркот на Жената Борец – За правното во јавниот интерес како креација на демократското фетиширање, дел 2

Римскиот Сенат

Доаѓаме до точка каде треба за прв пат да се запрашаме „што навистина е јавниот интерес“?

Римското право, сета онаа материја која го опфаќала римското право и држава, старите римски правници ја означиле како jus publicum и jus privatum. Jus publicum или јавно право, во делата на римските правници било означено како збир од правни правила кои се однесуваат на правната положба на римската држава (…ad statum rei romanae spectant). Тука спаѓале правила кои се однесувале на државното уредување, изворите на правото, делувањето на државните органи, јавните финансии, војската, свештеничките колегиуми, како и кривичните дела и кривичната постапка.

Jus privatum или приватно право, биле правила кои служеле за регулирање на односите меѓу координираните физички и правни лица; право е она што се однесува на корист на поединците – Privatum jus est quod ad singuloram utilitatem pertinent. Ова право се делело на три дела: „право што се однесува на лица, ствари или тужби; – Omne autem jus quo utimur vel ad personas, vel ad res, vel ad actions.“

Оттука, кај старите римски правници произлегло и одредувањето надржавата како „res publica“, односно организација која постои зарадизаштита на општите интереси на своите граѓани, а правото како„ars boni est aequi“ – служело како „вештина на доброто и правичноста“, и како постулат на моралот :„Tria praecepta juris sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cinque tribuere – Три заповеди на правото се: чесно да се живее, на другиот да не се наштети и секому да му се даде она што му припаѓа.“

Меѓутоа, римската држава со текот на времето го менувала и подесувала правниот поредок заради целите и интересите на владеачката класа и групи.

Во контекст на нашиов проблем, нужно е да се појасниме одредени поими и да се повлечеме одредени паралели.

Во времето на раната Република, во Рим,  после револуцијата од 510 година, Римјаните избрале двајца претори и конзули кои раководеле со државната управа, војска и судството. Поради порастот на должностите и обврските на преторите и конзулите, како нужност се појавила потребата од формирање на други државни органи на кои им биле доделени сектори од државната управна надлежност. Тие државни работи ги вршеле одредени лица, а која работа ја вршеле бесплатно, па оттука биле нарекувани магистрати – honores, magistres. Оттаму и називот магистратура. Работата ја вршеле за одреден временски период, т.е. имале мандат од една година, кој бил однапред точно определен. Власта на одредени магистри била ограничувана со т.н. „право на интерцесија“, кое значело дека актите на магистратите можеле да бидат запрени или поништени ако повисокиот или еднаквиот по ранг магистрат не го одобрувал ставот на доносителот на актот. По исклучок, актите на цензорот и трибунот не подлегнувале под интерцесија на ниеден магистрат, освен колегите во цензурата и трибунатот, додека пак актите на диктаторот, како носител на „summum imperium“, не можеле да бидат ниту запрени, ниту поништени, бидејќи над нив не постоел повисок или истороден хиерархиски орган. Магистрите подлегнувале под одговорност која била граѓанско-правна, кривично-правна, но најчесто била од политичка природа.

Редовните магистрати се делеле на „Magistrati cum imperio“, каде спаѓале конзулите и преторите, и „magistrate cum potestate“, односно, тоа биле цензорите, курилските едили, квесторите, свештеничките колегиуми и други помошни колегиуми.

Вонредните патрициски магистрати биле диктаторот (dictator), magister equitum и praefectus urbi. Диктаторот бил назначуван за период од шест месеци и тоа во време кога биле загрозени интересите на Рим, па му биле давани целосни команди врз војската. Magister equitum бил назначуван од диктаторот, како заповедник и командант на коњицата, додека praefectus urbi, бил управник на градот кој бил должен да го чува редот и поредокот во градот.

Во овој период, римското право, се одразува со примитивизам, конфузност, формализам, конзервативизам, соровост и строга персоналност, кои биле одлики на старите римски правила од римското право. Најголемиот примитивизам на стариот римски правен поредок со согледува во доменот на заштита на правата. Римските граѓани биле овластени да ги заштитат своите права по пат на самопомош и сопствена сила, а во ретки случаи барале интервенција од државните органи, и тоа во случаи кога сами не можеле да ги принудат своите сограѓани на извршување на обврската. Тоа впрочем е сосем логично, со оглед да, секој немал можност да обезбеди правна заштита, бидејќи магистратурата иако била бесплатна служба,магистрите често биле поткупувани.

Во времето пак на олигархијата, т.е. во предвесникот на Принципатот,магистратурата била пристапна само на „имотните“ – нобилите. За цензори и диктатори можеле да бидат биранни само лица кои веќе ја вршеле должноста конзул. Освен тоа,според „Lex villia annalis“, била воведена „actus legitima“, односно бил пропишан минимум години на старост кои кандидатот мора да го има кандидатот за вршење на магистратурата, како и за да добие одредена титула: 28 години за квестори, за претори 40 години, а за конзули 43 години старост. Според „Lex villia annalis“ секој магистрат морал да ја започне работата како „questor“, па дури подоцна да има право да биде биран за магистрат од повисок ранг, „Tribun“ или „Edil“. Преторите биле поделени на praetor urbanus и praetor peregrines, односно претори кои управувале со градот Рим и претори кои управувале со провинциите. Мандатот на диктаторот бил зголемен на подолго време, па така Корнелиј Сула и Јулиј Цезар добиле доживотна диктатура.

По долги борби меѓу страните на популарите и оптиматите, бил создаден триумвиратот, првиот меѓу Цезар, Помпеј и Крас, како политички договор за компромисна поделба на власта. Вториот триумвират, кој ја понел идејата на првиот и со успех ја остварил неговата идеја, бил склучен меѓу Антониј, Октавијан и Лепид. Тој бил потврден на народните собранија како „Triumviratus rei publicae constituendae“ и претставувал колективен орган пред чии овластувања власта на останатите магистрати била сведена на гола форма. Интересно овде е како називот „publicae“ или „јавно“, кој што ја означува целата управа на Рим, магистратурата, добива апсолутна правна сила во рацете на тројца диктатори – „triumvrii“. Поради тоа и била само гола форма, а со тоа јавното постанало волја на персоналното гледиште за јавното.

Тоа секако се потврдува со крајот на долгите граѓански борби, каде што Октавијан, после битката кај Акциум, кога Рим очекувал нов диктатор, а Сенатот, нови прескрипции, свечено изјавил:

„Државата беше под моја власт. Јас сега ја враќам на управување на Сенатот и римскиот народ.“

Ќе дозволите мала дегресија. Сенатот секогаш бил пред „римскиот народ“, дури и во „максимата за Рим“ – Senatus Populusque Romanus (SPQR), односно „Сенатот и Римскиот народ“, како израз на супрематија на управувачите врз управуваните. 

Senatus Populusque Romanus (SPQR)

Така, од голема благодарност и заслепена верба дека „res publica“ е повторно воспоставена, Сенатот го прогласува Октавијан за Augustus – нешто „боженствено“. Октавијан ја добива и титулата princeps senates –односно прв член на сенатот (оттаму и називот за периодот – Принципат), при што тој лично е ослободен од прописите за забрана за кумулација и интеракција на магистратурата и постанал единствен владетел на целата римска држава, иако тој во суштина и по форма бил само најобичен магистрат на Републиката! Тој ја добил и титулата „pontifex maximus“ – врховен свештеник.  Така, со овој чин, римските современици, оваа улога и дејство на Октавијан го оцениле како реално враќање на Републиканските установи и старото државно уредување, но тоа не се покажало така во реалноста (правно претставено, на латински јазик, Римјаните, тоа фамозно враќање, го запишале вака: „Restituta vis legitibus, judicis auctoritas, senatus maiestas, imperium magistratuum ad pristinatum redacta modum…prisca illa et antique rei publicae forma revocata…“).

Максимата „Законот е она што го заповеда и одредува народот (Lex est quod populus jubet atque constitut)“ се заменило со „Она што ќе одлучи Принцепсот има сила на закон (…quiquid Principi placuit legis habet vigorem…)“, односно, подоцна „Принцепсот не мора да се продржува на правилата на правниот поредок (…Princeps legibus solutis est)“. Впрочем, оттука и онаа позната згода, кога Калигула го прогласил својот коњ за сенатор. 

Октавијан Август

Интересен момент овде е правната демонстрација на принципот на надмоќност на законот во однос на носителот т.е. давателот на законот. Именот, надмоќноста т.е. „supremitas“, без двоумење, од секогаш била на страната на Рим, а не од оние што барале заштита на некое право. Впрочем, одредбата од Законот за XII таблици (XII таб.12,5) „Lex est quod populus jubet atque constitut“, во суштина се однесувала на одредена група на граѓани, а не на сите (populus). Во римската држава и право робовите, на пример, немале никакви права, тие биле „instrumentum vocale“, ствари, орудија кои говорат, и не биле сметани за луѓе. Во старото римско право, за робови биле прогласувани сите граѓани кои не биле упишани во даночните книги и воени списоци, заробениците од војните, опние кои лојално и на време не ги извршувале договорните обврски, лицата кои биле фатени на дело додека крадат, лицата „alieni juris“, па дури и бебињата (децата) родени од робинката, независно кој им бил татко, и во часот на раѓањето биле во сопственост на господарот. Исклучок правел слчајот кога детето било родено од робинка, а која во еден момент на гестацијата била слбоодна, па така и бебето – детето, се раѓало слободно.

Според „Florentinus libro institutorum“ стои дека „Слободата е овластување дадено од природата секој да работи што сака освен она за што е со сила или според правото спречен. Ропството е установана општото право (jus gentium), според која, некој, спротивно на природата се потчинува на туѓа власт.“

Улпијан, во D.50.17.32, ќе запише:„Цивилното право (jus civile), за робовите претпоставува како да не псотојат, тоа меѓута не важи и за природното право, бидејќи за природното прави сите луѓе се еднакви.“

Токму овде се гледа „супрематијата“ (надмоќноста) на правото над поединецот т.е. групата. Тоа може да извира од „заповедта на волјата“ на народот, но оној што го озаконува и носи, стои „надмоќно над сите“. Оттука произлегле римските изрази за поимите супрематија и суверенитет, кои во денешна смисла во уставно – правните проблеми имаат двојно значење. Од една страна, во мноштвото Устави ширум светот, а тука спаѓа и нашиот, општо-прифатена клаузула е дека „Суверенитетот е неделив, неотуѓив и непренослив, и дека им припаѓа и произлегува од граѓаните“, додека од друга страна принципот на власта т.е. поделбата на власта како и владеењето на правото го преземаат за себе поимот „супрематија – надмоќност“.

Токму тука, Римјаните нѐ упатуваат кон овој правно-философски конфликт преку доделувањето на луксузот на волја и заповед на Принцепсот. Таквата римска традиција била карактеристична и за Византијците (Ромеите), каде што Царот – „Басилевс“ се сметал себе си (и го сметале другите) за единствен, од Бога одреден владетел, за спроведување на волјата и уредувањето на Царството Небесно долу на Земјата. Така и неговата „супрематија“ често била менувана во зависност од правните и божјите прилики – „Возвишен август, автократор, голем Василевс на Ромеите“.

Оттука, ваквиот „шифтинг“ на терминот јавнот е сосема оправдан во мислата на конституционалистите од крајот на XVIII и почетокот на XIX век, каде терминот јавно не е строго одделен од приватното, туку како мост меѓу тие два поими клучни се интересот и волјата на граѓанинот т.е. народот. Интересот на граѓанинот во приватното бил предуслов и фактор во креирање на јавното – државната власт, преку учество и креирање наполитиката на „општото“. Тоа не би било можно без поимте на легитимитет и легалитет, каде што овој првиот, како поопшт и философски поим, е во тесна врска со волјата на народот (populus) и нивната солгасност за „компромис“ меѓу послушните управувачи и управуваните.

Томас Пејн во својата „Права на Човекот“ ќе запише:

„Уставот не е акт на Власта, туку на народот да формира Власт; а Власт без Устав е моќ без право.“

За потоа, во контекст на нашава расправа, да додаде:

„Секоја делегирана моќ е доверба, а секоја претпоставена моќ е узурпација. Времето не ја менува природата на било кое од обете.“

Според тоа, целта на овие правила лежи во нивната моќ да воспостават „компромис“ меѓу управуваните и управувачите, кој компромис би се издигнал на ниво на барање од страна на управуваните кон управувачкиот апарат, како ниве удел т.е. демонстрација на нивниот интерес во сферата на јавното – власта. Оттука, и уставните одредби во Нашиот Устав (чл.2 ст. 2) каде што „Граѓаните на Република Македонија, власта ја остваруваат преку демократски избрани претставници, по пат на референдум и други облици на непосредно изјаснување“. Но при едно вакво манифестирање на„интересот“ на граѓанинот, треба да се има во предвид и тоа дека овде не станува збор само за просто остварување на власта, туку за креирање на јавното, т.е. потреба од барање да се креира т.н. „јавно“. Римјаните можеби такво нешто воопшто не познавале, со оглед да, како што рековме, креирањето на „leges“ од сферата на „jus publicum“, била исклучиво луксуз за аристократијата, nobles, кои биле дел од државната управа. Да, правото било она што народот ќе заповедал, но тоа важело само за оној народ што го употребувал и креирал. Така jus privatum бил механизмот преку кој граѓаните барале заштита на своите права, но не и jus publicum, како сфера на државничкиот управен апаратус. Дури и интерпретацијата на законите (читањето на нивното значење) не било граѓански луксуз, туку бил ексклузивитет на свештениците, како единствени познавачи на правото. Нивните правни правила, или толкувањето на постоечките правни прописи биле нарекувани interpretatio. Свештениците давале совети и помагале при заклучување на правните правните работи, како и поучувале околу правилно водење на споровите. Законите ги толкувале рестриктивно и екстензивно, па така со се поголемото применување на аналогија во случаевите ги пополнувало правните празнини. Така интерпретацијата постанала „viva vox juris civilis“.

Меѓутоа, монополот на патрициските свештеници бил скршен кога Гнеј Флавиј, писар на Апиј Клаудиј, во околу 300 година пр.н.е., објавил книга со судски формули, кои во тоа време биле сметани како свештеничка тајна. Од тогаш, правото почнало да се лаицизира, па така и настанала правната наука во Рим, кога Тибериј Конкураниј, првиот плебејски „pontifex maximus“ почнал јавно да го предава правото. Така започнало лаицизирањето на Римското право.

Од овде може да се заклучи дека потребата за барање на право и праване е само проста персонална форма изразена преку „actionеѕ“, односно денес преку „барање“ како управно-правен поднесок т.е. „тужба“ како граѓанско-правен поднесок, туку и еден поширок израз на волја за такво барање!

Можеби правото било ексклузивитет за Римската аристократија, а скап луксуз за Plebes т.е. populus romanae, но она што било карактеристично тогаш, а секако денес воопшто не го имаме заборавено како принцип, е барањето за заштита на граѓанските (субјективни) права (Римјаните тоа го остварувале преку actiones; во денешна смисла на зборот тоа се тужби, но во суштина тие потекнуваат од зборот actionem (лат.) т.е. action (англ.), што значи „да се стави во движење, чинење, правење, збор кој што потекнува од глаголот agree – да прави/чини).

Во старото римско право, во периодот на борбата меѓу patricii и plebs, сосема јасно станува дека максимата „Законот е она што народот ќе го заповеда и одреди“ било носено со волјата на патрициите, и имал правно-обврзувачка природа за целиот народ на Рим (lex generalis), додека пак одлуките на собранието на плебејците „concilia plebis – plebiscita“, важеле исклучиво за плебсот, без оглед на тоа што во нивните собранија, патрициите немале право на глас. Плебисцитот не го обврзувал целиот Римски народ, и имал сила на „lex specialis“, па така настанала максимата „Плебисцитот е она што плебсот (плебејците) го заповедаат и одредуваат – Plebiscitum est quod plebs jubet atque constitut.“ Дури подоцна, со „lex hortensia“ плебсот успеал со апстрактни правни правила да се изедначи со патрициите и тие норми да постанат правно-обврзувачки и за нив.

Овој назив, плебисцит, денес е категорија на меѓународното право, бидејќи служи  како облик за непосредно одлучување на граѓаните за припојување на определена територија кон друга држава или за конституирање на отцепената територија во нова држава. Таков беше референдумот (плебсицитарен) за конституирање на Република Македонија од 1991 година. Но овој термин, денес има и пежоративно значење, со оглед да со него се означуваат сите облици на непосредно гласање на граѓаните со кои се врши зацврстување на личната власт на одредена единка или личност во недемократски услови. 

Томас Пејн