Зошто филмот?

Во анимираните серии за Бетмен, во продукција на Ворнер Брадерс, во третата сезона, епизодата Read my lips! (Читај ги моите усни!), Бетмен се среќава со нов противник, дотогаш непознат за Готам Сити. Тоа е Вентрилоквистот (The Ventriloquist).

Вентрилоквизмот, или говорот од стомак (абдомен) е сценска вештина во која одредена личност (вентрилоквистот) го менува својот глас за да изгледа дека истиот (гласот) доаѓа од друго место, најчесто кукла.  Изненадувачки, „зборувањето од стомак“ изворно е религиозна практика. Името доаѓа од латинските зборви  venter (ventris) „стомак – утроба“ и loqui – да зборува, говори. Според грч. Engastrimythos, што во буквален превод значи „зборување во стомакот“,на почетокот не било обичен говор на некој зборувач – говорник, туку повеќе како вид на татнеж од внатершен говор, кој што бил толкуван и сметан за духовна манифестација или (најчесто) демонска опседнатост. Модерната смисла на овој збор започнала во раниот XVIII век, и до 1797 година се сметало дека овој збор (вентрилоквизам) бил несоодветен за да го опише т.н. „фрлање“ на гласот.

The Ventriloquist and the dummy

Во нашата анимирана серија, спомената погоре, Вентрилоквистот е најобичен човек, облечен како батлер кој, потиснат од сопствениот страв поради неприваќање од околината, создава алтер-его во својата потсвест, и истото го манифестира преку кукла, облечена како гангстер – Mr.Scarface (Г.Лузна).

Mr.Scarface е оној што командува, а Вентрилоквистот е извршителот. Оној момент кога во истоимената епизода Mr.Scarface ќе биде уништен, и преку него нема да биде возможно да излезе алтер-егото, Вентрилоквистот паѓа во депресија. Скршен од тага, поради скршената кукла, во Аркам, Вентрилоквистот го наоѓа својот излез во креирање на нова кукла, за своето незадоволено вистинско „јас“.

Она што е интересно овде е фактот дека куклата што Вентрилоквистот ја користи во општиот англиски говор се нарекува „puppet“, а не „dummy“, и покрај тоа што обата зборови го означуваат поимот „кукла“. Со други зборови, сите ликови во епизодата знаат дека Mr.Scarface е puppet – дрвена контролирана човеколика фигура, додека единствено Mr.Scarface т.е. внатрешното – алтерегото на Вентрилоквистот, „се нарекува себе си“ – Dummy, но она со синонимно значење – глупчо.

Mr. Scarface - трансформација

Се чини дека она „вистинското јас“ овде не е опачина на неразвиеното „јас“ на Вентрилоквистот, туку тоа е пренапрегнатиот ИД кој по дефиниција е несвесното, кое како контраст на запоставеното „јас“ се појавува како негов негативен елемент. Многу наликува на Др.Џекил и Г.Хајд, со таа разлика што овде постои истовремена свесна присутна манифестација на обете.

Што е што и кој е кој во оваа ситуација?

Интересен одговор на тоа прашање дава филмот на Фриц Ланг – Тестаметнтот на Др. Мабузе, каде главниот лик, со својата партнерка, влегуваат во собата каде што Мабузе ги издава своите наредби, па во сиот гнев кон Мабузе, пука во неговата силуета, за да открие дека позади завесата, наместо Мабузе, постои метален принт на човек и магнетофон што репродуцира глас. Овде Ланг вешто ја открива манипулацијата, така што поставува вештачка силуета на човек седнат на стол и маса позади филмско платно, кој преку снимена грамофонска плоча го мимикира гласот на Мабузе и издава наредби на криминалната организација. Измамата овде не е во самиот криминален чин на Мабузе т.е. проф.Баум, туку во оној внатрешен силуетизиран глас вгнезден во нас кој издава наредби и ги контролира нашите тела.

Dr. Mabuse

Веднаш по тоа, младиот бунтовник Томас Кент (Густав Деисел), со неговата љубовница Лили (Вера Леисем), влегува во собата на „Мабузе“, овој му кажува дека ќе го казни бидејќи поставената задача не ја извршил, за потоа младичот да го извади својот пиштол, пука со цел да го убие Мабузе, и така ја открива манипулацијата. Веќе е јасно дека гласот е нашиот мозок, т.е. нашиот мозок е нашиот глас.

Како да сака Ланг намерно да го одвои гласот од дејствието што околу него се случува, па во таа општа потрага по физикусот на Мабузе, всушност се доаѓа до заклучокот дека физикусот е тој кој што е лажен, а психусот е оној вистинскиот – гласот на Мабузе.

Слична ситуација е прикажана и во Хичкоковиот „Психо“, каде домарот на друмскиот мотел, Норман Бејтс, потиснат од невозможните потреби на сопствената мајка, ги убива гостите во мотелот, само да го добие нејзиното внимание. Секако, гласот на неговата мајка, во суштина е репродукција на потиснатото во себе, додека неговата мајка веќе одамна е мртва – убиена од неговата рака и заклучена во подрумот од семејната куќа.

Што тогаш претставува филмот? Екстензија на нечујниот глас од нашето секојдневие преточен на филмското платно? Што е реално, гласот од секојдневието или гласот прикажан на филмот?

Caravaggio -  Thomas

Не треба нешто премногу да се двоумиме околу тоа прашање, филмот, по своите карактеристики, сепак е уметничка творба, далеку помасивна од онаа музичката, литературната и ликовната. Но дали е еднакво реална, односно што е тоа што ја прави да биде реална? Да секако, филмот е еднакво реален како и она што сите ние го нарекуваме реалност, нашите дела, навики, чувства, тела, говор и слично.

Но клучното прашање овде не е дали тие манифестации се реални; секако да; клучното овде е дали и колку позади истите тие манифестации се крие реалност, реална желба, посакување, волев напор. Како нашите, условно речено, сензори ги перцепираат овие манифестации како реални? Како знаеме дека токму тие манифестации се реални? Филмовите, помеѓу другото се фикциска претстава манифестирана како реалност, односно човекова творба, чија што илузија прикажана на филмското платно е во суштина вистинската реалност, за сметка на манифестираната иузија во реалноста која што ја живееме. Со други зборови, реалното кај Вентрилоквистот не е самиот тој, т.е. неговата кукла, туку ликот во куклата Mr.Scarface – неговиот глас.

Така на пример, „илузијата“ во филмот денес не е само онаа на филмското платно. Треба да се напомене дека дури и компјутерските игри се продолжена манифестација на она што филмовите ни го кажуваат – да се допре реалното. На пример, денес можете да го смените текот на цивилизациите низ историјата, заземајќи  ја улогата на водач и градител на древна цивилизација во серијалот Age of Empires.

Во најновиот серијал од стратешката игра Star Craft, Star Craft 2 – Wings of Liberty, не само што ја предводите својата цивилизација, туку и директно, филмски, сте вклучени во самата приказна, како еден од главните протагонисти – Jim Raynor, Sarah Kerrigan, Zeratul. Она што е карактеристично за овие ликови е што го содржат архетипското на структурата на психички апаратус ИД, Его и Суперего, во себе.

Sarah Kerrigan 

Sarah Kerrigan, како предводник на бруталните и неконтролираниот Zerg, е водачот на некоординираните инстинктивни нагони, кој се однесува согласно со “принципот на задовослтвото” сакајќи да ја заобиколи болката или незадоволството предизвикани од порастот на инстинктивната напрегнатост. Идот по дефиниција е несвесното : “Тоа е темното,непристапно место во нашата личност и она малку што го знаеме за него е она што сме го научиле преку истражување на нашата “сонувачка работа” и од составот на невротичните симптоми и најголемиот дел од сето тоа е негативен и го опишува како контраст на егото. Ние му пристапуваме на идот по аналогија: го именуваме со хаос, котел каде кркорат страстите.

Jim Raynor, со неговата одметничка група ги предводи Terran, е организираниот, реалистичен елемент кој се води според принципот на реалноста т.е се труди да ги задоволи нагоните на ИДот на начин прифатлив за реалноста од кој ќе имаме долгорочна корист наместо нанесување на болка. Во исто време како што егото “тежнее да посредува меѓу идот и реалноста често пати е принудено да ги прикрива несвесните наредби на идот со сопствените свесни заклучоци, да ги прикрие конфликтите на идот со реалноста, да се изразува…да биде свесно за реалноста дури и тогаш кога идот останува крут и непоколеблив.

Zeratul, моќен Dark templar на Protoss, е концептот за суперегото од претходна комбинација на идеалот за егото и “посебна психичка сила која извршува задача на осигурување на нарцистичкото задоволство од идеалот на егото…она што го нарекуваме нашата “сoвест”. Според ова, “вградувањето на суперегото може да биде опишано како успешно препознавање со силата-родител и како што развојот продолжува“ суперегото потпаѓа под влијание на оние кои ја презеле улогата на родители- образовни работници, учители, луѓе поставени како вистински модели. Супер егото се стреми кон совршенство. Се состои од оној организиран дел од структурата на личноста, главно, но не целосно несвесен, кој што ги вклучува его идеалите на личноста, духовните цели и психичкиот фактор (обично наречен “сoвест”), кoј ги критикува и забранува неговите или нејзините нагони, фантазии, чувства, дејствувања. На суперегото се гледа како на тип на совест која го казнува лошото однесување со чувство на вина.

Несомнено, ако се направи паралела на комопјутерските игри, со филмот, како седма уметност, воопшто не треба да не чуди заклучокот дека токму компјутерските игри се, за сега, негов финален реален продолжеток – го содржат директното вклучување на човекот во доживувањето и реализација на она што е нереализирано во неговата психа, а што филмот го лоцира, но не го пружа до крај. Имено, ликот на Норман Бејтс, Др.Мабузе, Вентрилоквистот, не се ништо друго туку манифестација на нереализираното ИД, а истото прикажано, преку ликот на Sarah Kerrigan во Star Craft. Слично и со Браќата Маркс, Чико, Гручо и Харпо, односно Сара Кериген, Џим Рејнор и Зератул, како и желбата за масовен колеж и победа, потребата за рационалност и градењето на совршенство во Age of Empires.

Caravaggio - Narcissus

Имајќи го в предвид ова, не треба воопшто да се прави строга дистикнција помеѓу дејствијата од секојдневието, пресликани и овековечени на фотографија, и доживувањата од дејствијата видени на филмското платно, насликани од барокен автор, или локален фотограф, како и доживувањата искусени и пренесени на пикселите на нашите монитори додека играме возбудлива компјутерска игра. Она што ја врши таа дистикнција е само медиумот, но чувствата и доживувањата продолжуваат да течат понатаму како река во нашите крвни садови. Клучното овде е зошто и покрај медиумската дистинкција, ние волево вршиме поделба на дејствијата надвор и во дадената илузија, т.е. дали илузијата во филмот и надвор од него е едно исто? Ни се чини дека моралната препрака што ја ставаме помеѓу доживувањето во филмот и доживувањата надвор од него, не спречува да ја осознаеме реалноста на силуетата позади филмското платно. Попластично речено, би било ако кажеме „замисли во какви личности би се изградиле Адолф Хитлер, Сталин, Андерс Брејвик или Џокерот од Аризона, ако кога биле деца, би им пружиле компјутерска игра – стратегија, во која може слободно да вршат масовни колежи на народи по сопствена желба (Age of Empires, StarCraft“. Или, на пример, Љубе Бошковски, Јохан Тарчуловски и Иво Санадер, наместо да избереле политика, да студирале ФДУ, па како глумци во филм со траги-комична содржина да ги глумат ликовите што денес реално ги познаваме.

The Joker

Но суштината во дадените примери не е во прашањата „Што ако“ или, „замисли“, туку во фактот дека тие актери – гејмери, реално се фактори во манифестирање на нивните и нашите илузии. Секако дека масовното убивање, воените злосторства, военото профитерство и корупцијата се општествено-морално неподобни, но токму тоа општество и тој морал, од една страна морално ги обвинува, додека од друга смата општествена маса (народот – луѓето) ги глорифицира како морално подобни заради остварување на повисока форма на општествена свест – идеал (патриотизам, национализам, шовинизам, расизам и слично). Главната разлика помеѓу филмот и оваа реална општествена стварност е тоа што филмот секогаш го перцепираме како филм.

Оттука, аналогно на прашањето погоре, „зошто филмот?“, следи дека илузиите што ги добиваме од филмовите, не се илузии сами по себе, туку, преземајќи го она Жижековото „Филмот е врвна перверзна уметност – таа не ти дава што да посакуваш, таа ти кажува како да посакуваш!“, може слободно да се каже дека, тие се огледало на реалното во нашите секојдневни илузии.

The Knight Templar