 |
| Застанато на 05ч. и 17мин. |
„…Заедничките интереси ја регулираат нивната загриженост, и го формираат нивното право; законите со кои заедничката употреба така налага, имаат поголемо влијание од законите на Власта…“
Томас Пејн – Rights of Man; „On Society and Civilization“
Оваа година,на 26.07.2013 година, се одбележаа педесет години од катастрофалниот земјотрес во Скопје, нашиот главен град. На 26 јули, во далечната 1963 година во 05 часот и 17 минути, Скопје го погодило кобен земјотрес со јачина од 6.1 степени по рихтеровата сеизмичка скала, односно 9 степени по меркалиевата скала, а во кој 80% од градот бил уништен, и со себе понел преку 1070 жртви, меѓу 3000 и 4000 биле повредени, а 200 000 биле раселени. Нема да се осврнеме околу додатните факти за земјотресот, сите Вие, се надевам, добро ги познавате, но она што е важно за нашава дополнителна расправа е во фактот дека една одредена состојба оставила интересна трага (каква – таква) кај оние што го преживеале и се сеќаваат на земјотресот, но и кај оние што тоа сеќавање „го наследиле“ од постарите генерации. Станува збор за геслото „Скопје – Симбол на југословенската и светската солидарност.“ Велам југословенската, затоа што тој наратив настанал пред точно 50 години, додека Република Македонија била сојузна држава во Федерална Југославија. Ако тоа Вам, на читателите, Ви пречи, тогаш, при читањето слободно избришете го тој поим од главите и заменете го со изразот – Македонската.
Меѓутоа, исто така, интересен е фактот што ретко кој се сеќава на зборовите на италијанскиот новелист Алберто Моравија: „Скопје не смее да остане само извештај од весниците за неговото страдање туку треба да се претвори во одговорност за сите нас,луѓето на денешницата и иднината кои би можеле да бидат жртви на слични катастрофи, сите треба да бидеме скопјани “, или пак оние на францускиот романсиер и философ Жан Пол Сартр: „Скопје не е трилер филм во кој погодуваме кој е главниот настан. Скопје е концентарција на човечката борба за слобода со резултат кој инспирира идни борби и не прифаќање на порази “.
Солидарноста била манифестирана преку хуманитарна и друга помош, од 78 држави од светот, како и од ООН. Благодарение на таа помош Скопје добило една нова насока, од аспект на култура на живеење, навики и дух, а сето тоа како нешто што допринело кон еден нов сенс за формирање на јавниот простор т.е. однос на граѓанинот кон тој простор.
Токму ова е центарот на нашето сегашно внимание.
Во претходната расправа се осврнавме на психо-социјалните наративи на „јавното“, поточно неговите примарни нагони и причини, кои произлегуваат од потребата на единката да се социјализира и да го изрази и сподели индивидуалното во јавното како одлучувачки фактор при неговото себеизразување. Ја спомнавме неговата инфантилна инвертираност и фетишизам преку скулптурирањето во „Паркот на Жената Борец“ како модерен и актуелен врв на една нова психо-патолошка криза. Дадовме опширен поглед на конфликтот во ваквата фетишна нарација, т.е. конфликтот меѓу изнаоѓање на модел за фетишот меѓу тие два спротивставени надворешни сексуални објекти (како дел од тој нагон), а во тоа, од голема помош ни беа Иконоборските Византијци и мулти-идентитетскиот „Човек од Челик“. Во тој есеј експлицитно не беше наведен поимот „јавен интерес“, туку беше опишана нагонско-идентитетската содржина на состојбата која го чини јавниот интерес.
Пред повеќе од еден месец во Р. Турција на паркот „Таксим“ во Истанбул , една помала група на граѓани, организирано, се собраа да го изразат својот револт против волјата на извршната власт во Турција, заради проектот за изградба на трговски центар на површината на паркот. Уште истиот ден, турската полиција жестоко се пресмета со мирните протестанти, за подоцна, како знак на солидарност и насобран револт, на нозе се крена бунтовничкиот народ во Истанбул, па симултано во Анкара и други градови. Така започнаа „Гези настаните“ – нешто што произлезе како неочекувана реакција во очите на Турските власти. Немирите беснееја неколку недели, во нив имаше и човечки жртви, за на крајот, во мај 2013 година Турскиот Административен (Управен) суд донесе пресуда во корист на граѓаните на Истанбул во која наведува дека со „Проектот“ за изградба на Трговски центар на паркот Таксим, се нарушува „јавниот интерес“, и дека како таков, јавниот интерес мора да се заштити (пред се и над се). Во врска со овие настани, како и употребата на терминот „јавен интерес“ како правен поим, на голема помош произлезе мојата ценета пријателка од Истанбул Назли Аталај, и пријателот од Кипар, Ерхан Ајаз, кои ми расветлија неколку дилеми околу правното гледиште за „турскиот јавен интерес“.
Навидум мошне едноставен поим за дефинирање, јавниот интерес не претставува само законска дефиниција, туку во себе содржи и една општествено-политичка нишка. Барајќи една поопшта дефиниција за овој поим, наидов на многу други детаљи кои што се далеку поважни од едноставните дефинициски формулации од „Википедија“. Произлезе дека јавниот интерес е нешто повеќе од она „јавен“, но истовремено, во денешно време, и нешто помалку од она „интерес“. На прв поглед, се чини дека тие две нешта длабоко си противречат.
Ја прашав мојата пријателка Назли, во врска со тоа што точно во нивното право претставува „јавниот интерес“ и во кој контекст беше истото вметнато во пресудата од Турскиот Административен суд. Добив интересен одговор.
Назли најпрво напомена дека тужбата против „Проектот“ била поднесена во 2012 година, но Судот од „нејасни причини“ ја развлекол постапката, а со тоа и не ја суспендирал изградбата се до мај 2013, во моментот кога „Гези – настаните“ прераснаа во нешто непредвидливо „големо“. Меѓутоа, Судот, и пред настаните во мај 2013 година, веќе имал побарано експертско мислење (вештачење), па оттука во мај и пресудил, веројатно, врз основ на вештачењето. Она на што Назли даде големо значење е дека Судот во пресудата напоменал дека „Проектот“ ќе ја наруши текстурната рамнотежа на регионот, правејќи го помалку атрактивен за граѓаните, односно ќе ја наруши благосостојбата и економската стабилност на ситните трговци на Таксим. Но самиот Суд, во пресудата, не се задржал исклучиво на економските интереси на општеството, туку и на „животните и социјални интереси“ на граѓаните, како дел од „јавниот интерес.“ Истанбул има се помалку зеленило и рекреативен простор, така рушењето на паркот ќе наштети на јавниот интерес, со тоа што со „Проектот“ ќе се одземе единствениот јавен простор каде што граѓаните од тој регион можат слободно да се рекреираат. Со други зборови, кога општината во Турција (локалната власт) ќе креира проект, таа треба да ги земе в предвид економските, социјалните и историските елементи на одредена област; Администрацијата/ Органите на Управата се врзани и должни да ја заштитат благосостојбата во општеството.
Ерхан, беше по директен, и напомена дека дел од одговорот лежи во Уставот на Р.Турција, со оглед да постои глава која се однесува на правниот режим „јавен интерес“. Ерхан, слично како Назли, додаде дека Судот ја забранил изградбата затоа што проектот не ги задоволил модерните урбанистички правила и етика, па така уништувањето на зелените зони и парковите, заради изградба на масивни градби не се прифатливи за „јавноста“ и нејзините ставови и интереси. Како и да е, тој напомена дека се сомнева во одлуката на Судот, сметајќи дека истата е политичка, со оглед да истата е донесена во мошне краток период – во самата жестина на протестите. „Гези движењето“ во својата суштина се заканило по легитимитетот на Владата на Ердоган. Така, главното прашање не е „Зошто Административниот Суд донесе одлука за стопирање на изградбата?“ туку „Како?“ – затоа што Ердоган беше жесток поддржувач на проектот.
 |
| Забранет пристап! |
Турскиот Устав, со своите амандмани од 17.10.2001 година, во преамбулата наведува дека „…се признава дека нама да има никаква протекција врз активности кои се во спротивност на Турските национални интереси.“ Меѓу тие интереси се „…принципите, реформите и модернизмот на Ататурк, признавањето дека на секој граѓанин на Турција му е загарантирано роденото право да води чесен живот и да ги празвива неговите/нејзините материјални и духовни потреби под духот на нациналната култура, цивилизација и владеењето на правото, а преку остварвање на фундаменталните човекови права и слободи утврдени со Уставот и во усогласеност со потребите за еднаквост и социјална правда.“
Во глава III од овој Устав, под дел III се утврдени и нормите за тоа што е јавен интерес.
Нормите се поделени во пет раздела и тоа, раздел А кој се однесува на Употребата на крајбрежјето, раздел В Сопственост на земјата; С – Заштита на земјоделството, сточарството и заштита на луѓето опфатени со тие активности; D – експропријација и Е – Национализација и приватизација. Овие раздели ги опфаќаат чл. 43, 44, 45, 46 и 47 од Уставот на Турција. Во нив е опфатена употребата, мерките, планирањето, развојот на крајбрежјата, земјоделските земјишта, сточарството, како и регулација на сопственоста, условите за стекнување на право на сопственост и владение врз истите, заштита на државата, експропријацијата на приватната сопственост во целост или нејзин дел, каде тоа го бара јавниот интерес, а во постапка утврдена и регулирана со закон. Во контекст на овие одредби кои ја регулираат заштитата на сопственоста, нејзиното ограничување, а сето тоа како дел од уставотворната замисла на Турскиот Устав за јавниот интерес е додадена и одредба што се однесува на уредувањена режимот на национализација и приватизација на претпријатијата.
Во делот, пак од Турскиот Устав, што се однесува на јавната администрација т.е. Органите на државната управа, чл.127 ст. 5, чл.128 ст.1 и чл.129 ст.1 и 4, се опфатени должностите на јавните службеници во локалната администрација, нивните надлежности, одговорности и гаранција при дисциплинска постапка. Централната администрација ја има моќта на административнo покровителство (trusteeship) над локалната самоуправа и администрација, како би го обезбедила и осигурала функционирањето на локалниот сервис (јавен сервис) во согласност со принципите на интегрално единство на администрацијата, обезбедувајќи единствен јавен сервис, заштитувајќи го јавниот интерес и среќавајќи се со локалните потреби на соодветен начин.
Она што е мошне впечатливо во поглед на овие одредби од Турскиот Устав е фактот дека јавниот интерес овде има двојна смисла. Од една страна тука е државата преку органите на власта која од функција на Власт врши заштита на интересите на државата, кои може да ги довери, одземе и заштити спрема правни и физички лица, како и заштита на стварите кои се во приватна сопственост, а од интерес за државата, како дел од уставно-правната смисла за јавниот интерес. И од друга страна, тука е поширокото сфаќање на јавниот интерес, повторно преку органите на државната управа и локалната администрација, како јавен сервис за граѓаните, односно врската меѓу граѓанинот/граѓаните со управата, како потреба за заштита на интересот на граѓаните како дел од јавните и локалните потреби утврдени со устав и закон. Ваквата заштита оди до таму што Уставот дава гаранции за утврдување на обврските, одговорноста и дисциплинска постапка на јавните службеници.
Оттука, не е ни чудо што Управниот суд во Турција, како своевиден систем на управно-судски „checks & balances“, преку удирање на камшици по јавната управа, поради несоодветна примена на формалното и материјалното право, донела пресуда со која го заштитува „јавниот интерес“.
Како за споредба, во нашиот Устав од 1991 година, со последните амандмани од 2001 година, не го утврдува ниту експлицитно, ниту екстензивно поимот јавен интерес. Во поглед на екомонската конотација со Турскиот Устав, за поимот јавен интерес, нашиот Устав, во одделот за Економски, социјални и културни права не го регулира ни прашањето за експропријација, национализација и приватизација. Во чл.30 ст.3 стои дека:
„Никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.“
Од друга страна пак, во чл. 76 ст.1 и 2 во одредбите што се однесуваат на Организација на државната власт, поточно на Собранието на Република Македонија, стои дека:
„Собранието основа анкетни комисии за сите работни тела.
Собранието може да основа анкетни комисии за сите области и за секое прашање од јавен интерес.“
Во нашиот Устав, постојат само два става што го спомнуваат јавниот интерес, а кои се дел од одредби што се однесуваат на сосема друга правна материја.
Формирањето на анкетни комисии претставува средство за парламентарна контрола, поврзана со одговорноста на Владата и со нејзините членови или со работата на јавните установи – претпријатија. За таа цел Собранието има 17 постојани работни тела, комисии, и привремени работни тела – анкетни комисии.
Она што е интересно овде е дека во постојаните работни тела, ниту една од Комисиите не е задолжена да расправа за јавниот интерес, а тоа според чл.76 ст.2 е надлежност на привремените работни тела. Меѓутоа, тука постои и еден правен дискурс. Од една страна, како постојано работно тело во Собранието е формирано Постојаната анкетна комисија за заштита на човековите права, додека сферата на Јавниот интерес во Уставот, како дел од човековите слободи и права, е тотално изоставена. Од друга страна, Собранието преку анкетните комисии ја изразува Парламентарната контрола врз Владата т.е. Извршната власт, и нејзните членови, како и работата на јавните установи, додека истовремено може да формира и комисија за прашања од јавен интерес, кои при тоа не ги дефинира.
Се чини дека јавниот интерес и овде е недефинирана, слободна категорија, која спаѓа во доменот, исклучив за органите на Државната управа, регулиран единствено со закон.
Во нашиот Устав, не постојат ни одредби што се однесуваат на Органите на државната управа и нивната одговорност (јавните служби), додека пак во амандманите, во нивниот поголем дел, се утврдува и зајакнува начинот на избор и функции на органите од извршната и судската власт.
Сепак, нашиот Устав ја регулира локалната самоуправа како дел од темелните вредности пропишани во него, и истовремено како таква таа е облик за ограничување на државната власт, а не како облик на деконцентрација и децентрализација. Уставот поконкретно не ги наведува принципите на деконцентрација и децентрализација, тоа е веќе сфера на законодавството. Така, со амандманите XVI, XVII и XVIII се извршени промени во Уставот кон одредбите за локалната самоуправа, па во тој контекст, дополнително е предвиден начинот на уредувањето и донесувањето на законот за локалната самоуправа, со двотретинско мнозинство, при што мора да има и мнозинство гласови од вкупниот број пратеници кои припаѓаат на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија, Потоа, тука е одредбата што се однесува на надлежностите на единиците на локалната самоуправа, како и на надлежностите на градот Скопје, како посебна единица на локалната самоуправа, ставени одделно, а утврдени со закон. Тие надлежности се:
„Во единиците на локалната самоуправа т.е. Градот Скопје, граѓаните непосредно и преку претставници учествуваат во одлучувањето за прашањата од локално значење, а особено во областите на јавните служби, урбанизмот и руралното планирање, заштита на околината, локалниот економски развој, локалното финансирање, комуналните дејности, културата, спортот, социјалната и детската заштита, образованието, здравствената заштита и во други области утврдени со закон.“
Можеби најмаркантен е фактот дека Законот за локална самоуправа се донесува со двотретинско мнозинство, како израз на стремежот за развој на локалната демократија. Со Уставот од 1991 година, не постоеше стремеж за децентрализација и деконцентрација, па така со амандманите од 2001 година, односно со новиот закон за локална самоуправа од 2002 година, се наметна таквата тенденција. Како што видовме погоре, тоа се одрази во финансирањето на оштините, основањето и подрачјето на оштините, организацијат аи работата на органите на оштината, облиците на одлучувањето, надлежностите и слично.
Но, и покрај се, самата законска рамка и ден денес, како сеуште да не се има одвоено од папочната врвца со централната власт. Ќе погледнеме зошто.
Меѓутоа, она што навистина го привлекува нашето внимание е тоа што доколку се направи споредба меѓу новите одредби од цитираниот амандман XVII, а во врска со чл.115 ст.1 и чл.117 ст.2 од Уставот, и со старите одредби од Уставот за истата материја, разлика воопшто нема. Единствена додавка во новите одредби начинот на бирање на администрацијата и поимот „јавна служба“.
Во Законот за Локална самоуправа од 2002 година, во чл.2 ст. 1 т.10 стои дека:
„Јавни служби се непрофитни организации за вршење на јавна услуга (јавни претпријатија и установи), кои вршат дејност од јавен интерес од локално значење.“
За прв пат, во овој закон, во истиот член, ст.1 т. 8, дефинира дека:
„Работи од јавиот интерес од локално значење се работи од интерес на целата локална заедница или одредени нејзини делови утврдени со закон.“
Работите од јавниот интерес, пак, спаѓаат во надлежности на општината, кои како збир на работи од јавен интерес од локално значење кои општината ги врши во согласност со закон, и има право да ги врши на своето подрачје и е одговорна за нивното извршување (истиот член, ст.1 т.6).
Овој член од друга страна пак, не го дефинира поимот „локална заедница“, но затоа во ст.1 т.1 дефинира дека општината е единица на локалната самоуправа, како заедница на жителите на одредено подрачје, утврдено со закон, која преку своите органи и преку администрацијата и организираните јавни служби, овозможува вршење на надлежностите пропишани со закон. Оттука, „општина“ како поим, и„локална заедница“ се две разчични нешта. Се добива впечаток дека со„локална заедница“ се дефинира поширок поим, кој дури и не спаѓа во доменот на правно-регулирана административна единица, туку нешто повеќе од тоа, додека поимот „општина“ е потесен поим, врзан исклучиво за формално-правна регулатива. Ќе го прифатиме овој вториот.
Овој член од Законот за локална самоуправа, дополнително го дефинира поимот договор за извршување на работи од јавен интерес од локално значење, според кој тоа е договор кој општината овластува определено правно или физичко лице во име и во интерес на општината, да врши работи од јавен интерес од локално значење. Законот ги дефинира и поимите јавни услуги и корисник на јавни услуги, при што јавни услуги се вршење работи од јавен интерес од локално значење за корисниците, додека корисник е секое физичко и правно лице кое користи услуги од јавните служби.
Во поглед на надлежностите на единиците на локалната самоуправа, овој закон во чл.22 таксативно ги набројува видовите на надлежност кои се од локално значење, а во рамките на тие надлежности, на пример, од областа на урбанизмот и комуналните дејности, дополнително ги одредува мерките, планирањето и преостанатите утврдувачки и заштитни политики.
Законот, меѓу другото, предвидува општа и делегирана надлежност.Општата надлежност, општините во рамките на законот, во согласност со начелото на супсидијарност, имаат право на своето подрачје да ги вршат работите од јавен интерес од локално значење, што не се исклучени од нивна надлежност или не се во надлежност на органите на државната власт (чл.20 од Законот за Локална самоуправа). Додека под делегирана надлежност, органот на државната управа може да го делегира извршувањето на определени работи од своја надлежност на градоначалникот, во согласност со закон. Од друга страна пак, органот на државната управа е супсидијарно одговорен за извршувањето на делегираните работи (чл.23 ст.4 од Законот за Локална самоуправа).
Слични одредби од овој домен има и во Законот за Град Скопје, со таа разлика што кога станува збор за надлежности, Градот Скопје, во согласност со истото ова начело (супсидијарност), има право на подрачјето на Градот Скопје да ги врши работите од јавен интерес од значење за Градот Скопје, што не се исклучени од неговата надлежност или не се вонадлежност на органите на државната власт (чл.12 од Законот за Градот Скопје). Истата ситуација е и во одредбата од истиот закон што се однесува на Општините на Градот Скопје, па така Општините во Градот Скопје, во согласност со начелото на супсидијарност можат да ги вршат работите од јавен интерес од значење за општината, што не се исклучени од нивната надлежност, не се во надлежност на органите на државната власт или во надлежност на органите на Градот Скопје (чл.17 од Законот за Градот Скопје). Ваквиот режим на надлежност, супсидијарност, е поразличен од терминот на делегирана надлежност. Супсидијарностазначи дека одреден орган (во овој случај органите од државната власт, локалната самоуправа и градот Скопје) може дополнително да врши одредена надлежност која не е исклучена од нивната надлежност, но истовремено и кои не се во надлежност на други органи.
Соодветно на ова, во Законот за организација и работа на органите на Државната управа, како дел од извршната власт, во чл.14 ст.1 е предвидено дека:
„Со закон може на единиците на единиците на локалната самоуправа и Градот Скопје, да им се довери извршување на определени работи од надлежноста на органите на државната управа.“
Овде станува сосем јасно дека, како прво, надлежностите можат да бидат дополнително определени меѓу органите на државната управа и локалната самоуправа и во сферата на јавниот интерес, со оглед да одредени закони не го дефинираат тој поим; како второ, јавниот интерес, како поим, е повеќе од очигледно исклучиво поим кој е во формално-правна фунцкија на законска заштита на интерните постапки, примарно меѓу органите на државната власт и локалната самоуправа при одлучување и врпење на надлежности од јавен интерес; и трето, граѓанинот овде е ставен во секундарна функција. Јавниот интерес како поширок поим од сферата на работи кои се извршуваат од државно и локално значење е исто така ексклузивитет во постапката на државните органи, но не и како примарна интересна цел на граѓанинот. Граѓанинот е стожер при иницирањето на постапката, може да поднесе поднесоци за покренување на постапка пред надлежните органи, а заради остварување на определено право, а државната управа да го известува за преземените тековни работи, и сето тоа во рамките на законот, но сето тоа е во функција на институционализирањето на интересот на државата за сметка на оној на граѓанинот. Интересот на граѓанинот во суштина е интерес на државата како законска надлежност пропишан врз основ на конкретен закон, кој произлегува од фунцијата на самиот орган, од позиција на Власт.
Во контекст на горе споменатото, оправдана е констатацијата на проф. Светомир Шкариќ во неговото „Споредбено и македонско Уставно право“, каде „… во периодот од 1991 до 2002 година, уставниот концепт на локалната самоуправа не се оствари.“ Слично говори и Националната стратегија за економски развој на Република Македонија од МАНУ во 1997 година, каде: „Република Македонија функционираше како типична централизирана држава.“ Со донесувањето на новиот закон за Локална самоуправа, таквата тенденција воопшто не престана, впрочем таа уште повеќе се нагласи со последните предизвици на „Проектот Скопје 2014“. Она што се промени е само законската форма на оваа тенденција.
 |
| Скопје, 26.07.1963 година |
No comments:
Post a Comment