Lex est quod populus jubet atque constituit

Friday, September 13, 2013

Паркот на Жената Борец – За правното во јавниот интерес како креација на демократското фетиширање, дел 2

Римскиот Сенат


Доаѓаме до точка каде треба за прв пат да се запрашаме „што навистина е јавниот интерес“?
Римското право, сета онаа материја која го опфаќала римското право и држава, старите римски правници ја означиле како jus publicum и jus privatum. Jus publicum или јавно право, во делата на римските правници било означено како збир од правни правила кои се однесуваат на правната положба на римската држава (…ad statum rei romanae spectant). Тука спаѓале правила кои се однесувале на државното уредување, изворите на правото, делувањето на државните органи, јавните финансии, војската, свештеничките колегиуми, како и кривичните дела и кривичната постапка.
Jus privatum или приватно право, биле правила кои служеле за регулирање на односите меѓу координираните физички и правни лица; право е она што се однесува на корист на поединците – Privatum jus est quod ad singuloram utilitatem pertinent. Ова право се делело на три дела: „право што се однесува на лица, ствари или тужби; – Omne autem jus quo utimur vel ad personas, vel ad res, vel ad actions.
Оттука, кај старите римски правници произлегло и одредувањето надржавата како „res publica, односно организација која постои зарадизаштита на општите интереси на своите граѓани, а правото какоars boni est aequi – служело како „вештина на доброто и правичноста“, и како постулат на моралот :„Tria praecepta juris sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cinque tribuere – Три заповеди на правото се: чесно да се живее, на другиот да не се наштети и секому да му се даде она што му припаѓа.
Меѓутоа, римската држава со текот на времето го менувала и подесувала правниот поредок заради целите и интересите на владеачката класа и групи.
Во контекст на нашиов проблем, нужно е да се појасниме одредени поими и да се повлечеме одредени паралели.
Во времето на раната Република, во Рим,  после револуцијата од 510 година, Римјаните избрале двајца претори и конзули кои раководеле со државната управа, војска и судството. Поради порастот на должностите и обврските на преторите и конзулите, како нужност се појавила потребата од формирање на други државни органи на кои им биле доделени сектори од државната управна надлежност. Тие државни работи ги вршеле одредени лица, а која работа ја вршеле бесплатно, па оттука биле нарекувани магистрати – honores, magistres. Оттаму и називот магистратура. Работата ја вршеле за одреден временски период, т.е. имале мандат од една година, кој бил однапред точно определен. Власта на одредени магистри била ограничувана со т.н. „право на интерцесија“, кое значело дека актите на магистратите можеле да бидат запрени или поништени ако повисокиот или еднаквиот по ранг магистрат не го одобрувал ставот на доносителот на актот. По исклучок, актите на цензорот и трибунот не подлегнувале под интерцесија на ниеден магистрат, освен колегите во цензурата и трибунатот, додека пак актите на диктаторот, како носител на „summum imperium“, не можеле да бидат ниту запрени, ниту поништени, бидејќи над нив не постоел повисок или истороден хиерархиски орган. Магистрите подлегнувале под одговорност која била граѓанско-правна, кривично-правна, но најчесто била од политичка природа.
Редовните магистрати се делеле на „Magistrati cum imperio“, каде спаѓале конзулите и преторите, и „magistrate cum potestate“, односно, тоа биле цензорите, курилските едили, квесторите, свештеничките колегиуми и други помошни колегиуми.
Вонредните патрициски магистрати биле диктаторот (dictator), magister equitum и praefectus urbi. Диктаторот бил назначуван за период од шест месеци и тоа во време кога биле загрозени интересите на Рим, па му биле давани целосни команди врз војската. Magister equitum бил назначуван од диктаторот, како заповедник и командант на коњицата, додека praefectus urbi, бил управник на градот кој бил должен да го чува редот и поредокот во градот.
Во овој период, римското право, се одразува со примитивизам, конфузност, формализам, конзервативизам, соровост и строга персоналност, кои биле одлики на старите римски правила од римското право. Најголемиот примитивизам на стариот римски правен поредок со согледува во доменот на заштита на правата. Римските граѓани биле овластени да ги заштитат своите права по пат на самопомош и сопствена сила, а во ретки случаи барале интервенција од државните органи, и тоа во случаи кога сами не можеле да ги принудат своите сограѓани на извршување на обврската. Тоа впрочем е сосем логично, со оглед да, секој немал можност да обезбеди правна заштита, бидејќи магистратурата иако била бесплатна служба,магистрите често биле поткупувани.
Во времето пак на олигархијата, т.е. во предвесникот на Принципатот,магистратурата била пристапна само на „имотните“ – нобилите. За цензори и диктатори можеле да бидат биранни само лица кои веќе ја вршеле должноста конзул. Освен тоа,според Lex villia annalis, била воведена „actus legitima“, односно бил пропишан минимум години на старост кои кандидатот мора да го има кандидатот за вршење на магистратурата, како и за да добие одредена титула: 28 години за квестори, за претори 40 години, а за конзули 43 години старост. Според „Lex villia annalis“ секој магистрат морал да ја започне работата како „questor“, па дури подоцна да има право да биде биран за магистрат од повисок ранг, „Tribun“ или „Edil“. Преторите биле поделени на praetor urbanus и praetor peregrines, односно претори кои управувале со градот Рим и претори кои управувале со провинциите. Мандатот на диктаторот бил зголемен на подолго време, па така Корнелиј Сула и Јулиј Цезар добиле доживотна диктатура.
По долги борби меѓу страните на популарите и оптиматите, бил создаден триумвиратот, првиот меѓу Цезар, Помпеј и Крас, како политички договор за компромисна поделба на власта. Вториот триумвират, кој ја понел идејата на првиот и со успех ја остварил неговата идеја, бил склучен меѓу Антониј, Октавијан и Лепид. Тој бил потврден на народните собранија како „Triumviratus rei publicae constituendae“ и претставувал колективен орган пред чии овластувања власта на останатите магистрати била сведена на гола форма. Интересно овде е како називот publicae“ или „јавно“, кој што ја означува целата управа на Рим, магистратурата, добива апсолутна правна сила во рацете на тројца диктатори – „triumvrii“. Поради тоа и била само гола форма, а со тоа јавното постанало волја на персоналното гледиште за јавното.
Тоа секако се потврдува со крајот на долгите граѓански борби, каде што Октавијан, после битката кај Акциум, кога Рим очекувал нов диктатор, а Сенатот, нови прескрипции, свечено изјавил:
Државата беше под моја власт. Јас сега ја враќам на управување на Сенатот и римскиот народ.
Ќе дозволите мала дегресија. Сенатот секогаш бил пред „римскиот народ“, дури и во „максимата за Рим“ – Senatus Populusque Romanus (SPQR), односно „Сенатот и Римскиот народ“, како израз на супрематија на управувачите врз управуваните
Senatus Populusque Romanus (SPQR)

Така, од голема благодарност и заслепена верба дека „res publica“ е повторно воспоставена, Сенатот го прогласува Октавијан за Augustus – нешто „боженствено“. Октавијан ја добива и титулата princeps senates –односно прв член на сенатот (оттаму и називот за периодот – Принципат), при што тој лично е ослободен од прописите за забрана за кумулација и интеракција на магистратурата и постанал единствен владетел на целата римска држава, иако тој во суштина и по форма бил само најобичен магистрат на Републиката! Тој ја добил и титулата „pontifex maximus“ – врховен свештеник.  Така, со овој чин, римските современици, оваа улога и дејство на Октавијан го оцениле како реално враќање на Републиканските установи и старото државно уредување, но тоа не се покажало така во реалноста (правно претставено, на латински јазик, Римјаните, тоа фамозно враќање, го запишале вака: „Restituta vis legitibus, judicis auctoritas, senatus maiestas, imperium magistratuum ad pristinatum redacta modum…prisca illa et antique rei publicae forma revocata…“).
Максимата „Законот е она што го заповеда и одредува народот (Lex est quod populus jubet atque constitut)“ се заменило со „Она што ќе одлучи Принцепсот има сила на закон (…quiquid Principi placuit legis habet vigorem…)“, односно, подоцна „Принцепсот не мора да се продржува на правилата на правниот поредок (…Princeps legibus solutis est)“. Впрочем, оттука и онаа позната згода, кога Калигула го прогласил својот коњ за сенатор. 
Октавијан Август
Интересен момент овде е правната демонстрација на принципот на надмоќност на законот во однос на носителот т.е. давателот на законот. Именот, надмоќноста т.е. „supremitas“, без двоумење, од секогаш била на страната на Рим, а не од оние што барале заштита на некое право. Впрочем, одредбата од Законот за XII таблици (XII таб.12,5) „Lex est quod populus jubet atque constitut“, во суштина се однесувала на одредена група на граѓани, а не на сите (populus). Во римската држава и право робовите, на пример, немале никакви права, тие биле „instrumentum vocale“, ствари, орудија кои говорат, и не биле сметани за луѓе. Во старото римско право, за робови биле прогласувани сите граѓани кои не биле упишани во даночните книги и воени списоци, заробениците од војните, опние кои лојално и на време не ги извршувале договорните обврски, лицата кои биле фатени на дело додека крадат, лицата „alieni juris“, па дури и бебињата (децата) родени од робинката, независно кој им бил татко, и во часот на раѓањето биле во сопственост на господарот. Исклучок правел слчајот кога детето било родено од робинка, а која во еден момент на гестацијата била слбоодна, па така и бебето – детето, се раѓало слободно.
Според „Florentinus libro institutorum“ стои дека „Слободата е овластување дадено од природата секој да работи што сака освен она за што е со сила или според правото спречен. Ропството е установана општото право (jus gentium), според која, некој, спротивно на природата се потчинува на туѓа власт.
Улпијан, во D.50.17.32, ќе запише:„Цивилното право (jus civile), за робовите претпоставува како да не псотојат, тоа меѓута не важи и за природното право, бидејќи за природното прави сите луѓе се еднакви.
Токму овде се гледа „супрематијата“ (надмоќноста) на правото над поединецот т.е. групата. Тоа може да извира од „заповедта на волјата“ на народот, но оној што го озаконува и носи, стои „надмоќно над сите“. Оттука произлегле римските изрази за поимите супрематија и суверенитет, кои во денешна смисла во уставно – правните проблеми имаат двојно значење. Од една страна, во мноштвото Устави ширум светот, а тука спаѓа и нашиот, општо-прифатена клаузула е дека „Суверенитетот е неделив, неотуѓив и непренослив, и дека им припаѓа и произлегува од граѓаните“, додека од друга страна принципот на власта т.е. поделбата на власта како и владеењето на правото го преземаат за себе поимот „супрематија – надмоќност“.
Токму тука, Римјаните нѐ упатуваат кон овој правно-философски конфликт преку доделувањето на луксузот на волја и заповед на Принцепсот. Таквата римска традиција била карактеристична и за Византијците (Ромеите), каде што Царот – „Басилевс“ се сметал себе си (и го сметале другите) за единствен, од Бога одреден владетел, за спроведување на волјата и уредувањето на Царството Небесно долу на Земјата. Така и неговата „супрематија“ често била менувана во зависност од правните и божјите прилики – „Возвишен август, автократор, голем Василевс на Ромеите“.
Оттука, ваквиот „шифтинг“ на терминот јавнот е сосема оправдан во мислата на конституционалистите од крајот на XVIII и почетокот на XIX век, каде терминот јавно не е строго одделен од приватното, туку како мост меѓу тие два поими клучни се интересот и волјата на граѓанинот т.е. народот. Интересот на граѓанинот во приватното бил предуслов и фактор во креирање на јавното – државната власт, преку учество и креирање наполитиката на „општото“. Тоа не би било можно без поимте на легитимитет и легалитет, каде што овој првиот, како поопшт и философски поим, е во тесна врска со волјата на народот (populus) и нивната солгасност за „компромис“ меѓу послушните управувачи и управуваните.
Томас Пејн во својата „Права на Човекот“ ќе запише:
Уставот не е акт на Власта, туку на народот да формира Власт; а Власт без Устав е моќ без право.
За потоа, во контекст на нашава расправа, да додаде:
Секоја делегирана моќ е доверба, а секоја претпоставена моќ е узурпација. Времето не ја менува природата на било кое од обете.
Според тоа, целта на овие правила лежи во нивната моќ да воспостават „компромис“ меѓу управуваните и управувачите, кој компромис би се издигнал на ниво на барање од страна на управуваните кон управувачкиот апарат, како ниве удел т.е. демонстрација на нивниот интерес во сферата на јавното – власта. Оттука, и уставните одредби во Нашиот Устав (чл.2 ст. 2) каде што „Граѓаните на Република Македонија, власта ја остваруваат преку демократски избрани претставници, по пат на референдум и други облици на непосредно изјаснување“. Но при едно вакво манифестирање на„интересот“ на граѓанинот, треба да се има во предвид и тоа дека овде не станува збор само за просто остварување на власта, туку за креирање на јавното, т.е. потреба од барање да се креира т.н. „јавно“. Римјаните можеби такво нешто воопшто не познавале, со оглед да, како што рековме, креирањето на leges од сферата на jus publicum, била исклучиво луксуз за аристократијата, nobles, кои биле дел од државната управа. Да, правото било она што народот ќе заповедал, но тоа важело само за оној народ што го употребувал и креирал. Така jus privatum бил механизмот преку кој граѓаните барале заштита на своите права, но не и jus publicum, како сфера на државничкиот управен апаратус. Дури и интерпретацијата на законите (читањето на нивното значење) не било граѓански луксуз, туку бил ексклузивитет на свештениците, како единствени познавачи на правото. Нивните правни правила, или толкувањето на постоечките правни прописи биле нарекувани interpretatio. Свештениците давале совети и помагале при заклучување на правните правните работи, како и поучувале околу правилно водење на споровите. Законите ги толкувале рестриктивно и екстензивно, па така со се поголемото применување на аналогија во случаевите ги пополнувало правните празнини. Така интерпретацијата постанала viva vox juris civilis.
Меѓутоа, монополот на патрициските свештеници бил скршен кога Гнеј Флавиј, писар на Апиј Клаудиј, во околу 300 година пр.н.е., објавил книга со судски формули, кои во тоа време биле сметани како свештеничка тајна. Од тогаш, правото почнало да се лаицизира, па така и настанала правната наука во Рим, кога Тибериј Конкураниј, првиот плебејски „pontifex maximus“ почнал јавно да го предава правото. Така започнало лаицизирањето на Римското право.
Од овде може да се заклучи дека потребата за барање на право и праване е само проста персонална форма изразена преку „actionеѕ“, односно денес преку „барање“ како управно-правен поднесок т.е. „тужба“ како граѓанско-правен поднесок, туку и еден поширок израз на волја за такво барање!
Можеби правото било ексклузивитет за Римската аристократија, а скап луксуз за Plebes т.е. populus romanae, но она што било карактеристично тогаш, а секако денес воопшто не го имаме заборавено како принцип, е барањето за заштита на граѓанските (субјективни) права (Римјаните тоа го остварувале преку actiones; во денешна смисла на зборот тоа се тужби, но во суштина тие потекнуваат од зборот actionem (лат.) т.е. action (англ.), што значи „да се стави во движење, чинење, правење, збор кој што потекнува од глаголот agree – да прави/чини).
Во старото римско право, во периодот на борбата меѓу patricii и plebs, сосема јасно станува дека максимата „Законот е она што народот ќе го заповеда и одреди“ било носено со волјата на патрициите, и имал правно-обврзувачка природа за целиот народ на Рим (lex generalis), додека пак одлуките на собранието на плебејците „concilia plebis – plebiscita“, важеле исклучиво за плебсот, без оглед на тоа што во нивните собранија, патрициите немале право на глас. Плебисцитот не го обврзувал целиот Римски народ, и имал сила на „lex specialis“, па така настанала максимата „Плебисцитот е она што плебсот (плебејците) го заповедаат и одредуваат – Plebiscitum est quod plebs jubet atque constitut.“ Дури подоцна, со „lex hortensia“ плебсот успеал со апстрактни правни правила да се изедначи со патрициите и тие норми да постанат правно-обврзувачки и за нив.
Овој назив, плебисцит, денес е категорија на меѓународното право, бидејќи служи  како облик за непосредно одлучување на граѓаните за припојување на определена територија кон друга држава или за конституирање на отцепената територија во нова држава. Таков беше референдумот (плебсицитарен) за конституирање на Република Македонија од 1991 година. Но овој термин, денес има и пежоративно значење, со оглед да со него се означуваат сите облици на непосредно гласање на граѓаните со кои се врши зацврстување на личната власт на одредена единка или личност во недемократски услови. 
Томас Пејн

No comments:

Post a Comment