 |
| „Гиљотина“ |
Меѓутоа, можеби најголемиот противник на смртната
казна е впрочем и самиот кривичен законик, т.е. одредбите содржани во него, и
тоа во одредбите кои се однесуваат на „Нужната одбрана“ и „Крајната нужда“.
Проблемот со смртната казна, во кривично-правна
смисла на зборот, е односот кон делото, т.е. волјата за извршување на некое
дело кое е само по себе противправно и кое е насочено кон уништување на
конкретни добра или вредности, заштитени со закон. Во таа смисла, целта на
смртната казна, во најтежок случај на сторени дела, да се одговори со смрт.
Дури и кога не е причинета смрт, но се предизвикани тешки последици, предвидено
е да се одговори со смрт.
Но, проблемот и со казната, воопшто, е фактот што
одлучува за нечиј човечки живот, чие поведение во моментот е противправно, па
правниот систем, Државата, нужно се поставува над него, за да го превоспита.
Таа се однесува рестриктивно и ретрибутивно кон тој човечки живот, принудувајќи
го на одредено поведени, или одземајќи му го или ограничувајќи му го животот.
При нужна одбрана, каде, се манифестира одбрана
која е неопходно потребна како сторителот би можел одбие од себе или од друг
истовремен противправен напад. Оној кој ги пречекорува границите на нужната
одбрана, може да се казни и поблаго, а ако пречекорувањето го сторил поради силна
раздразнетост или уплав, предизвикан со нападот, може и да се ослободи од
казна. (чл.9 од КЗ на РМ, чл.11 од КЗ на НРМ, чл. 9 КЗ н СФРЈ)
Во контекст на смртната казна, ако се земе во
предвид фактот дека државата, а не некој друг одлучува за животот и смртта на
конкретно лице, кое е сторител на тешко дело, тогаш како и кај поединецот, така
и кај Власта (државата), и припаѓа правото да во случај на превенција, можат да
го убијат напаѓачот (Густав Радбрух – Филозофија на правото ; Смртна Казна,
стр.219). Напаѓачот, при тоа, дури и нужно немал ниту пак морал да има намера
да убие. Затоа, прашањето е следно, а тоа е „ зошто тогаш тоа да им биде
забрането како репресија против лица за кои е докажано дека се убијци т.е.
тешки престапници?“. Правото на нужна одбрана има за цел да го одбие нападот,
во дадена ситуација да го онеспособи напаѓачот, како што фактичка последица и
може да допринесе до смрт на напаѓачот, но целта не е исклучиво убиство на
напаѓачот, бидејќи целта на тоа право не е уништување, туку само загрозување на
животот.
Од ова, се гледа дека постои поимна разлика помеѓу
убиство и нужна одбрана, односно, актот на државата да преку казнениот систем
ја употребува „смртната казна“ како превенција т.е. нужна одбрана, од т.н. „напади врз правниот систем со предизвикување
и прекршување на тешки дела.“
И тука лежи иронијата во смислата на смртната
казна, а тоа е дека, до последниот момент, тоа лице, осуденикот, мора да го
преживува ужасното чувство дека сепак не може да ја избегне временски точно
одредената смрт, додека овој првиот, може во последниот момент и да ја избегне
истата, оти целта сепак, не е нужна смрт.
Слична е смислата и при крајната нужда, каде
сторителот оди со цел да отстрани од себе или од друг, истовремена нескриена
опасност, што на друг начин и не можела да се отстрани, а при тоа стореното зло
не е поголемо од злото што се заканувало (чл.10. КЗ на РМ, чл.12 КЗ на НРМ,
чл.10 КЗ на СФРЈ).
Токму во овие неколку реда се кршат копјата на она
што претставува полемика „за или против“ смртната казна, а тоа е правото на
живот и смртната казна. Кога велиме „правото на живот“, во контекст на оние кои
се поборници на смртната казна, мислиме на правото да се одлучува во конкретни,
строго утврдени, рестриктивни и ретрибутивни моменти и процедури каде се одзема
нечиј живот.
Значи проблемот е како да постапиме кон туѓ живот,
кога тој се однесува и практикува не-дело. Но истовремено, проблемот е и како
тој живот да биде принуден да се однесува според конкретни пишани правила,
односно, за друг да биде пример нечија смрт, како не би се однесувал противправно.
Од редот на аргументи против смртната казна, како
и оние кои сеуште ја бранат, може да се забележи дека постои едно
пропорционално преклопување. Кај првите секогаш се брани правото на живот,
неморалноста, суровоста, делувањето како криминоген фактор, предизвикување на
чувство на сожалување, поттикнувањето и развивањето на нагонот за убивање кај
нејзиниот егзекутор во толкава мера што меѓу него и убиецот исчезнуваат
содржинските разлики, и сл.( Пенелогија – Д-р Зоран Сулејманов книга 1 (1996
година), стр.217). Вторите пак, се истоветно спротивни на првите. Тие
заговараат дека, човековиот живот има врховна вредност, но без оглед на тоа,
државата има право да се брани од најтешките кривични дела со одземање на
животот на нивните сторители. Смртната казна не е мерка која во целост е лишена
од својата правна и морална основа доколку е последно средство за заштита на
највисоките добра и вредност. Понатаму,дека смртната казна е наполно праведна
доколку се применува спрема сторители на особено тешки кривични дела, како и
тоа дека, тешко е да се најде нејзина адекватна замена, како метод за одвраќање
и превенција на ист или сличен криминалитет, и слично. (исто, стр.222).
 |
| „Смрт со бркање кон провалија од страна на голи жени - Монти Пајтон“ |
Кај нас интересни се аргументите на филозофот
Дејан Ничевски, кој во својата „Шест
филозофски есеи за смртната казна“, ќе запише еден ваков ироничен став: „Смело и чесно е да се признае дека смртната
казна е укината поради евидентната несигурност на правните органи. Обидите со
кои утврдената неспособност се прикажува како хуманизам претставуваат проѕирни
досетки за чување на разнишаниот углед на правниот поредок.“
Или на пример, кога сака да навлезе во правото и
смислата за правичност и праведност при изрекување на смртната казна, па
шеговито се обидува да ги разголи казнено-правните проблеми, за на крај да
понуди свои: „Одмерувањето на казната
начелно треба да се одвива според jus restutionis;
но постојат случаи кога наведеново право имплицира бескрајно ужасна казна.
Нејзиното правно ублажување или сведување на таканаречена нормална егзекуција
не е последица на респектот кон злосторникот, ниту треба да е компромис со
општествените движења кои се слепи за конфликтот помеѓу нивната дистанцирана
хуманистика и праведноста. Неправедни се сите општествени лимитирања кои ја
нарушуваат пенелошката ретрибуција на сметка на жртвите од злосторството.“
Очигледно авторот се залага за смртната казна, и
на неа не гледа само како дел од казнениот систем, туку како единствена можна
опција за извршениот противправен акт, чија што тежина соодветно би му
одговарала. Интересно, но за разлика од претходните и најчести критики во
корист на смртната казна, тој отстапува од правилото, со тоа што воопшто не
навлегува во криминалната психологија, пенелогијата, казненоправната теорија и
практика, туку од едно модерно макијавелистичко стојалиште дека „целта ги оправдува средствата“.
Дали тој став го базира чисто како свое гледиште,
тоа не можеме овде да го кажеме, ниту пак да тврдиме во неговото, знаење, т.е.
незнаење на посочената материја. Единствено што може да се заклучи е дека, како
што ќе видиме подолу, постои едно чувство на прифаќање на одземањето живот
заради правда. Нешто кое што е исто така чувство кај одредена група на престапници,
кои во одземањето живот гледаат како кон чувство за правичност и правда.
При ситуација каде постои еден безизлез во
прашањето кој тоа треба да одлучи при нечиј живот, не е само одговорот судот,
т.е. Државата, туку и дали моралните и правните принципи врз кои почива
државата, т.е. модерната држава и право, го одговараат прашањето за „животот и
смртта“ на поединецот?
Во своето дело „За злосторствата и казните“,
Бекарија, прилично успешно врши една синтеза на своите ставови во погледна
смртната казна. Тој вели дека ниту еден човек т.е. поединец не се согласил со
„општествениот договор“ да се откаже од своето право на живот и да и го пренесе
на државата. Тој докажувал дека смртната казна е неспоива со
индивидуалистичкото сфаќање на државата, бидејќи таа, сама по себе противречи
со она што се нарекува „општествен договор“.Меѓутоа, таквото сфаќање на
Бекарија, таквата аргументација, единствено би вредела само во случај кога
теоријата за договорот и оправдувањето на смртната казна би биле зависни од тоа
да истата осуденикот навистина ја посакува, но не и во случајот кога таа
теорија, сфатена правилно и рационално, смртната казна ја оправдува дури тогаш
ако се може да се мисли дека неа осуденикот ја посакува, т.е. ако тој логички
не може да ја посакува кога тоа го бара неговиот сопствен интерес.
Во тој поглед, доаѓа интересниот Бизмарков говор
од 01 март 1870 година каде вели:„Човечката
сила која во себе не чувствува оправдување одозгора, не е доволно силна да
пресече како што џелатот (егзекуторот) го прави тоа.“ (Густав Радбрух – Филозофија на правото (Глава 23 –
Смртна казна) – 1973, стр.215). И веднаш тука ќе се појават „трагачи“, кои контра Бекарија, а за да го
поддржат ставот на Бизмарк, ќе посведочат дека Русо, самиот тој кој што го
напишал „Општествениот договор“, ќе посведочи дека „прифаќањето на смртната казна во општествениот договор е правовалидна
затоа што тоа е само можност, само случај никако не би можел да се очекува,
дека човекот ќе причини некое убиство, па затоа, нели, прифаќањето не и се препишува
на смртта, туку на подалечната опасност од смртта, и затоа што тоа не е
спротивно на добрите обичаи кога човек би се изложил на опасност од смрт, како
би го сочувал својот живот.“ (исто – стр.216)
Но по се изгледа дека неподносливото чекање на
судниот момент на изрекување на смртна казна, како да е обусловен со самото
сторување на кривичното дело за кое е предвидена оваа казна. Ако сторителот
знаел дека таквото дело, т.е. дека правниот систем во кој што живее предвидел
смртна казна за тоа дело, тогаш зошто би ризикувал да стори, или во крајна
линија, како да го контролира нагонот и волјата да го стори тоа дело, кое може
да му се стави на товар?
Од друга страна, ценејќи ги модерните текови на
сторители (Брејвик, терористите од ИСИС, Ердоган во Турција, како сосема
спротивна тенденција на овие две, и сл.) дали можеби истите го посакуваат
делото, т.е. ја посакуваат смртната казна, или во случајот со Брејвик, казната
затвор, како еден вид себератификација за делото кое го причиниле, а за кое
дело сметаат дека треба да испрати одредена порака? Како таа порака, т.е. како
неможноста на системот да се справи со ваквиот агресивен фундаментализам ќе
биде применета од страна на кривично-правниот систем?
Сосема спротивна тенденција е Ердогановата
Турција, каде од позиција на авторитет (авторитарност), се подгрева
посакувањето за одмазда преку системско одземање на живот на сите државни
непријатели, сегашни и идни.
 |
| „Електрика“ |
Нештата не изгледаат така едноставни, па при овие
незгодни прашања, често посегнуваме по лесниот одговор (па да воведеме смртна
казна?!), кој можеби и не е најочигледен.
Се чини дека овие претпоставки се во суштина
сврзани и за конкретни права кои се бараат да се исполнат. Како да, во смисла
на „општествениот договор“ на Бекарија и Русо, се поставува одредено правно
барање за исполнување на одредена задача, од една страна од Државата, но
најповеќе во смисла на сторителот кон Државата. Впрочем, секое правно барање
може да постои во таа смисла да единствено обврзникот сам себе да си пречи; па
оттука и смртната казна, може да се отфрли исклучиво од претпоставката дека
осуденикот не ја прифаќа неа не затоа што не смее да ја прифати, туку затоа
што, тој немајќи никаков интерес во неа, не може и да ја прифати истата дури и
при ситуација да тој отворено посакува да биде осуден на смртна казна, онаму
каде што тоа е допуштено.
Едноставно, од пенелошка смисла на зборот, физички
е невозможно тој да ја посведочи последицата која произлегува од неа – никаква.
Дури и ако се погледне смртната казна од позиција
на теоријата на согласност (Фоербах), блед е заклучокот дека сторителот на
најтешко кривично дело, за кое е предвидена смртна казна, се согласува на
таквиот вид на казна. Причинителот го сакал она што со своето дела логички и
доследно морал да го сака, сторителот се цени како разумно битие, а казната се
смета како негово сопствено право содржано во неговото делување.
Во контекст на претходното, би навеле еден
интересен пример, преку кој би и дале заклучок на ова кратка расправа.
Примо Леви, еден од многуте преживеани непосредни
сведоци на Холокаустот, во својата книга „Зарем тоа е човек“, ќе го пренесе
своето искуство од логорите на смртта. Тој не потсетува дека преживувањето на
Холокаустот е една интимна реакција на тоа што го преживеале и е обележена со
длабок расцеп. Тие биле наполно свесни дека нивното преживување била безначајна
случајност, дека на никој начин не се виновни за тоа, па единствени виновници
се нивните мачители нацисти. Во исто време биле (и повеќе од тоа) прогонети од
„ирационалното чувство“ на вина: како да
преживеале на сметка на другите кои таму умреле, па поради тоа на некој начин
се одговорни за нивната смрт. Неподносливото чувство на вина, многумина од
нив довело до самоубиство. Еве како Примо Леви ја опишува страшната „селекција“
или преживувањето на контролниот преглед во логорот: „Секој од нас откако од tagesraumot
ќе излезе гол на студениот октомвриски воздух, мора да помине неколку чекори
низ тие врати, да му ја даде картичката на СС-овецот и да помине низ вратата на
спалната. СС-овецот со кус преглед врз нечија судбина па ја дава картичката на
лицето од неговата десна или лева страна, а тоа е живот или смрт за секој од
нас. Десно значи преживување, а лево комора.“ (Славој Жижек – Исламот, атеизмот и модерноста
(2015), Божествениот нагон на смртта – стр.102))
Не постои ли нешто комично во тоа – апсурдниот спектакл – да се изгледа
силно и здраво, за на момент да го привлечеш рамнодушниот поглед на
нацистичкиот администратор кој пресудува за животот и смртта?
 |
| „Неподнослив спектакл“ |
Дополнителен апсурден спектакл е и фактот што
токму за смртната казна, кога треба да се даде судот на оправдување, се доаѓа
до онаа, погоре речена „Бизмаркова констатација“, дека човечката сила не
чувствува оправдување одозгора.
И впрочем тука лежи и баналноста на сиот овој
проблем.
Ако правото денес еволуирало до степен да извира
од животот на човекот, од животот во заедница, а не од Бога, т.е. од некаков
надворешен невидлив фактор кој одлучува за човековата судбина, зошто тогаш
расправата за оправдувањето на „смртната
казна“ се сведе на прашањето за живот, кога токму тоа прашање веќе е решено
– „животот на човекот е неприкосновен. Во Република Македонија не може да се
изрече смртна казна по ниту еден основ (чл.10 од Уставот на РМ)“.
Или, како што е запишано во Декларацијата на
независност на САД од 04 јули 1776 (како што е впрочем основен постулат во
најголемиот дел на правни документи во Светот; Декларацијата за човековите
права на ООН, и Европската конвенција за човековите права), па каде се вели:
„...We hold these truths to be self-evident, that
all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain
unalienable Rights, that among these are, Life, Liberty, and the pursuit of
Happiness. …“
Според тоа, констатацијата дека дебатата за
оправданоста во смртната казна во казнено-правните системи, „за или против“, е
теоретска вербална грешка, е сосема оправдана.
Наклонот на оправдувањето треба да се насочи не
кон дали таа казна треба да постои во казнено правиот систем или не, туку
прашањата кои следат се: 1. Како да причиниме казнено правен систем, каде
методите на ресоцијализација и превоспитување ќе бидат успешни, не само во
системот на казни, туку и внатре во општеството?; 2.Како да направиме
поправеден правен систем, каде криминалот е сведен на невозможен?; и 3.Како да
го отфрлиме овој облик на „секуларизам во безгрешноста на општеството“, а при
тоа истото да важи и за казната како таква?
Иако смртната казна не постои во повеќето правни
системи, поконкретно кај нас, таа сепак екс-зистира. Таа екс-зистенција, се
разбира, може да се разбере на различни начини, како имагинарна, симболичка,
стварна. Како што и за Бог, како надворешен фактор, Лакан го нагласил неговото значење
(Seminar XX Encore) – Бог е невозможна/
стварна чисто виртуелна референтна точка која опстојува пред симболизацијата
налик на неподносливиот интензитет на jouissance feminine.
Религиозниот човек го доживува Бог како претпоставка на својот целокупен живот,
а таа претпоставка е поставена со неговото служење на Бога, и нема никакво
значење надвор од тој однос.
Така и кога станува збор за казните, конкретно за
смртната казна. Таа и во суштина не постои, но е посакувана и во секоја клетка
на нашето општество, при изблик на неправда, се претпоставува и посакува.
Така и во контекст на вицевите кажани погоре кои
ја карикираат смртната казна. Таа можеби и нема да му биде изречена на
осуденикот, но тука постои, бидејќи е дел од целокупниот процес, таа
преегзистира во него. Оттаму и стравот од неа, а и нејзиниот бизарен однос.
Смртната казна е памукчето со алкохол кое ја
навлажнува вената, пред да биде вбризган отровот во осуденикот на смрт.
Но, тоа важи и за казната како генерички поим кој
ја претпоставува и смртната казна како метод.
Таа денес, видно од модерните светски случувања, е
прифатена како религија – дека таа мора да се случи, за да го оттргне и скроти
оној неподнослив страв од некакво причинето надворешно зло.
Задачата е, како што вели Маркс, да го отфрлиме
тој облик на религија, кој истрајува во т.н. секуларен хуманизам – но со
неочекуван обрт: што ако истото важи и за атеизмот? (Славој Жижек – Исламот,
атеизмот и модерноста (2015), Божествениот нагон на смртта – стр.127))
Што ако истото важи и за системот на казни,
поконкретно, и за процесот и системот на казнување и реституција во
општеството?
Можеби токму
тоа треба да претрпи одредена и постепена похумана измена.
 |
| „Распетието е заебанција - Монти Пајтон“ |
„Dear Will,
Here we are, you
and I, languishing in our hospitals. You have your pain and I am without my
books—the learned Dr. Chilton has seen to that.
We live in a
primitive time—don’t we, Will?—neither savage nor wise. Half measures are the
curse of it. Any rational society would either kill me or give me my books.
I wish you a speedy
convalescence and hope you won’t be very ugly.
I think of you often.
Hannibal Lecter”
Ханибал Лектер – „Црвениот Змеј“ од Томас
Харис
No comments:
Post a Comment